علم زمین شناسی و جغرافیا از نظر اخوان الصفا

زمین شناسی و جغرافیا
زمین بنا به قول اخوان الصفا کروی است و مدار آن 2،267 فرسخ است و سطح آن محیط زندگانی جمادات و نباتات است. این کره از لحاظ هیأت و حرکتی که دارد حیوانی است زنده و از لحاظ غایت قصوی و هدف نهائی انسان که در روی آن زندگی می کند زندانی است که باید از آن رهائی یابد. یک ربع سطح زمین خشک و سه ربع دیگر دریاست و منطقه خشکی از کوهها و دشتهائی تشکیل یافته است که دائما در حال تغییر و تبدیل است. کوه مبدل به بحری شود و بحر به کوه چنانکه از بقایای حیوانات در احجار برمی آید و نیز جنگلها پس از مدتی بیابان شده و بیابانها به صورت دریاچه درمی آید. این تحولات ارضی تحت نفوذ حرکت افلاک انجام می گیرد، نفوذی که هم جنبه مستقیم دارد و هم توسط تغییرات جوی که به نوبه خود اوضاع زمین را تحت اثر قرار می دهد انجام می پذیرد.

اثر آب و هوا بر سنگ ها
اخوان کاملا با اثر آب و هوا در سنگها مانند خرد و ریز شدن و شسته شدن احجار که باعث پدید آمدن ماسه و شن می شود آشنائی داشته و می نویسند که این شنها به وسیله رودخانه به دریا حمل شده و در قعر دریا پستی و بلندیهای گوناگون ایجاد می کند. لکن جریان خرد و ریز شدن تمام احجار یکسان نیست بلکه بعضی مانند سنگهای آتش فشانی که در کوههای تهامه نزدیک مکه یافت می شود سخت است و بعضی دیگر مانند کوههای طبرستان و فلسطین نرمتر است و به این دلیل گیاه به آسانی بر روی آن می روید و غارهای متعدد در اعماق این کوهها یافت می شود. در این غارهاست که آب بعد از مدتی ممکن است به جیوه که طبق نظر کیمیائی قدیم اساس و پایه فلزات است تبدیل شود.

اقلیم هفت گانه
به نظر اخوان عالم را هفت دریا فرا گرفته (هفت بحر بنا به قول اخوان عبارت است از بحر روم، بحر قلزم، بحر فارس، بحر صین، بحر هند، بحر یأجوج و مأجوج، و بحر جرجان) و جهان به هفت اقلیم که در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده تقسیم گردیده است. اقلیم اول 3000 فرسخ در 150 فرسخ و طویلترین و عریض ترین اقالیم است در حالی که اقلیم هفتم 1500 فرسخ در 70 فرسخ و کم مساحت ترین آنها به شمار می رود.
هر اقلیمی نه تنها دارای شرایط خاص طبیعی مانند مقدار حرارت و نور و رطوبت و غیره است که به جسم عالم مربوط است، بلکه مشمول شرایط لطیف و نفسانی خاصی نیز هست که از نفس کلی که سرتاسر عالم را فرا گرفته حاصل شده است، و به این دلیل هر سیاره که تمثیل و نماینده یکی از قوای نفس کلی است بر یکی از اقالیم حکمفرما است. پس نه تنها گیاهان و نباتات و نژاد انسان در هر اقلیم به هم مربوط است بلکه تمدنها و ادیانی که در قسمتی از عالم بوجود می آید نیز با شرایط کلی طبیعی آن اقلیم پیوستگی دارد. همانطور که نور آفتاب در رنگ پوست مردم یک منطقه دخالت دارد، نفوذ افلاک یا قوای نفس کلی نیز در روحیه مردم آن سرزمین مؤثر است.
اخوان مجموعه شرایط طبیعی یک اقلیم را در نظر گرفته و از تحولاتی که در تمدنها و ملل هر منطقه در اثر عوامل طبیعی پدید می آید به تفصیل بحث کرده اند. مثلا اقلیم چهارم چون تحت نفوذ شمس است و از تمام اقالیم دیگر معتدلتر است سرزمینی است که اکثر پیامبران بزرگ از آن برخاسته اند. و همچنین اقلیم اول چون نزدیک به خط استوا است بهترین شرایط را برای امتزاج عناصر در بردارد و به این علت خداوند متعال گلی را که از آن انسان و حیوانات را بوجود آورد از این اقلیم برگزید.

تلفیق جنبه های طبیعی و تمثیلی جغرافیا
در بحث درباره جغرافیا اخوان توجه زیادی به جنبه تمثیلی جهات چنانکه در نوشته های حکمای اشراقی مشهود است نکرده اند. لکن آنان نیز مانند اشراقیون جهان ملکوتی یا عالم مجردات را با مشرق و جهت طلوع آفتاب یکی می دانند. اخوان اصولا جنبه طبیعی و تمثیلی جغرافیا را با هم آمیخته و در این رشته مانند علوم و فنون دیگر هیچ گاه جنبه ظاهری و جسمانی حقایق را از جنبه باطنی و معنوی آن تفکیک نکرده اند و چون هدف آنها نمایان ساختن اصول تغییرناپذیر جهانشناسی است در هر شعبه ای از علوم مطالب مخصوص به آن شعبه را برای نیل به هدف غائی خود به کار برده اند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا