نقدی بر تاریخ نگاری فلسفه به شیوه غربی

حکمت و فلسفه را اگر- بمثل- به انسان تشبیه کنیم، تاریخ فلسفه، در حکم نسب نامه و شجره اجداد و نیاکان آن و سیر زندگی و ماجراهای او، از خردی تا بزرگی و از نقص تا به کمال است. تاریخ فلسفه، نسب شناسی فلسفه است و برای کسی که می خواهد آنرا بیاموزد لازم است، حتی پیش از فراگرفتن آن، به مطالعه و حتی آموزش تاریخ آن بپردازد. علمای منطق برای آغاز هر دانش، نخست، آموختن و دانستن هشت چیز را لازم می دانستند که بنام «رئوس ثمانیه» معروف شده است، از جمله: شناخت موضوع علم، تعریف و فایده آن و روش شناسی پژوهش در آن دانش، تا دانشجوی آن رشته از علم، با شناخت صحیح و بینشی روشن وارد آن دانش گردد و شوق او برای آموزش آن افزودن گردد. بر این قیاس، تاریخ هر علم- بخصوص تاریخ فلسفه- را باید یکی از رئوس اصلی و مبادی عمده و نخستین آن دانست، که هر نوآموز فلسفه بایستی در کنار خواندن آن با تاریخ و دیرینه و گذشته و ریشه های آن نیز آشنا گردد.

سهل انگاری در تدوین و تدریس تاریخ فلسفه

اما، دریغ که امروز نه فقط در پای آموزش و فراگیری فلسفه به تاریخ آن اهمیت شایسته و بایسته داده نمی شود بلکه پاره‌ئی از اشتباهات تاریخی در لابلای کتب فلسفه هست که می توان گفت همان اندک نیز که تدریس می شود بسا زیانبخش می باشد. نگارش و پژوهش در تاریخ فلسفه نیز در دوره های اخیر حوزه های فلسفه ما بسیار کم شده است و کار چندانی- آنهم با دقت لازم و دور از خطا- بوسیله پژوهشگران انجام نگردیده است. شاید یکی از دلایل این کم‌توجهی به تاریخ فلسفه این تصور باطل باشد که نگارش تاریخ فلسفه در شأن یک دانشمند و فیلسوف نیست و کسی که سرگرم حل مسائل عالی فلسفه است نباید خود به داستانسرائیهای مورخان و خرد و ریز زندگی دانشمندان گذشته بپردازد.

نتایج تاریخ نگاری فلسفه توسط محققان غربی

نتیجه این اشتباه گذشتگان این شده است که کار تاریخ نگاری فلسفه بدست غربیان افتاده و از این رهگذر تحریفهائی به زیان فلسفه مشرق و بخصوص فلسفه اسلامی در تاریخ فلسفه بوجود آمده است: دروغها در عظمت یونان باستان ساخته شده، گوئی فلسه مهد و مامی جز یونان نداشته و فلسفه امروز نیز جز فلسفه جدید غرب نمی باشد و باقی همه وهم و باطل است. بدتر از آن، اینکه- چون مرجع و منبع ما همان کتب غربیان بوده (یا شده)- بسیاری از مردم ما نیز به ان اکاذیب و مجعولات گرویده و حتی گاهی داغتر از آنان به شرح عظمت غرب و تفوق ازلی و ابدی آن بر مردم مشرق زمین پرداخته اند، و این را به روشنی در نوشته های نیم قرن اخیر در ایران می توان مشاهده کرد.
در بررسی و دسته‌بندی مؤلفان غربی دیده می شود که پاره‌ئی از این کتب را بی دینان فلسفی و بت علم پرستان اروپائی نگاشته اند، از آن زاویه که خود دیده اند؛ و همان را مانند نسخه‌ئی شفابخش به ما داده اند. برخی دیگر از مؤلفان از طایفه کشیشان متعصب غربی بودند که دیدگاه های ضداسلامی ‌و شرقی داشتند؛ و حتی برخی اطلاعات و معلومات لازم را در فلسفه بخصوص فلسفه اسلامی ‌دارا نبودند.
شگفت اینجاست که، برخی خوش باوران و خیراندیشان- و گهگاه خود کم بینان یا بقایای غربزدگان- آنرا به حلیه ترجمه (به فارسی) آراسته و غث و سمین و خوب و بد و سودمند و زیانبار آنرا نشناخته و به خورد مردم ما و نسل نو خاسته فلسفه می دهند و از این رهگذر چه ستم که به جوانان و دانش پژوهان و فرهنگ کشور نمی کنند اگر نگوییم- دانسته یا ندانسته به ملت و کشور و آئین و تاریخ خود خیانت می نمایند، و آب به ‌آسیای دشمن می ریزند. دشمنانی که همواره در کمین ضربه زدن و در کار پنهان سازی تاریخ سر بلند ما بوده و می باشند و سعی در دور نمودن جهان به اصطلاح سوم از خودی خود و فرهنگ و تاریخ دارند.

برنامه های استعمار برای دورسازی ملل از فرهنگ و تاریخ خود

برخی از دول غربی، بدنبال برنامه های استثماری خود، سیاست شوم تهی سازی و دورسازی ملل استعمار زده را از فرهنگ و تاریخ و گذشته اش پیوسته در اندیشه و آستین داشته و با خود بزرگ نمائیها و تحقیر گذشته پرافتخار دیگران، فرزندان اقالیم دیگر را مزورانه به دامان ناامن خود نشانده اند. ملت ما در قرن گذشته همواره یکی از قربانیان این توطئه و توطئه گران بوده است. از آغاز مشروطه و سلطه ‌آشکار دول مزبور بر سیاست و دولت ایران، کار مقابله با میراثهای علمی کهن و تاریخ علم این ملت آغاز شد؛ شگفت نباید داشت که تأسیس دانشگاه نیز برای مقابله با حوزه ها و مدارس قدیمی و شاید براندازی آنها بود، با آنکه دانشگاههای عمده و مشهور اروپائی همچون سوربون و آکسفورد و کمبریج آنها همه، همان حوزه ها و مدارس طلبگی بود که بتدریج همراه با آهنگ رشد اروپا سیری طبیعی را بهمراه داشت و به دانشگاههای امروزی بدل گشت.
سیاست شوم دیگر دشمنان فرهنگی ترجمه کتب اقسام فلسفه ها و اندیشه های بظاهر نوگرایانه (مدرن) بود، که از جمله آنها یکی ترجمه کتب تاریخ فلسفه و عمدتا فلسفه دکارتی و مانندهای آن است و نمونه اش تألیف و پردازش و تبلیغ و نشر کتاب سیر حکمت در اروپا از فروغی است اگر چه این کتاب، برخلاف اراده و نیت مؤلف آن و ناخواسته، خدمتی به حوزه های علمیه کرد و هنوز هم مرجعی مفید شمرده می شود.
دانشگاهها نیز بر خلاف نیت و هدف بنیانگذاران آن تا اندازه یی مفید از آب در آمدند و ملت هشیار ما تا آنجا که توان مقابله داشت و از عهده اش بر می آمد از زیانهای نهفته آن پرهیز نمود. هدف سازندگان دانشگاهها در ایران و کشورهایی مانند آن خدمت به جامعه علمی و بالابردن سطح دانش یا کمک به جوانان این مرز و بوم نبود بلکه علاوه بر بستن مدارس قدیمی و به انزوا کشاندن علوم و فلسفه اسلامی و حقوق اسلام، بر آن بود که در لابلای آموزشهای عالی رسمی، مبانی بی دینی (یا سکولاریزم)،- و بلکه ضد دینی را؛ که خواسته شاه و حکومت وقت بود- پیریزی نماید و مردمی بپروراند که شناسنامه ایرانی ولی قلبی مقهور غرب و آکنده از مهر و ارادت به غربیان، و مغزی سرشار از فرهنگ و بینش اروپائی داشته باشند؛ نان خود را بخورند و به استثمارگران نشسته در غرب خدمت کنند و نتیجه آن شد که دیدیم برخی از این دانش آموختگان، همانها شدند که به گفته دکتر شریعتی، امضاشان در پای تمام قراردادهای خیانت‌آمیز بر ضد این ملت دیده می شود.

زوال مبانی علم و فرهنگ سنتی

این هدف- یعنی زوال مبانی علمی و فرهنگی سنتی و مذهبی- در دو بخش علوم انسانی و علوم دیگر اجرا می شد. پزشکی که اوج دانش کاربردی در ایران بود، در بیشتر موارد به دارو فروشی داروسازان خلاصه می شد و پزشکی سنتی که سودش بر زیان می چربید، بزور و فشار از بین می رفت. صنایع و علوم محض نیز در چارچوبی محدود و نازا عرضه می گردید و آزمودیم که در این نیم قرن که اوج رشد علوم و صنایع در ایران بود، چیزی در برابر عرضه های غرب از دانشگاه برنخاسته و رقمی در خور توجه در برابر صفر قرار نگرفته است.
اما در علوم انسانی که به سبب فرهنگساز بودن، بیشتر آماج سیاست دشمنان بود، کار بگونه یی دیگر شد. در برابر علم فقه و اصول حوزه های علمیه دانشکده حقوق ساختند که چیزی جز دستگاه تبلیغ برای حقوق غرب (بویژه فرانسه)، و تربیت شیفتگانی برای آن نبود، و اگر در آن دانشکده پرتو علمی سوسو می زد از برکت تربیت شدگان حوزه های قدیمی و دروس آنجا بر می خاست.
در برابر حکمت اصیل ایرانی و اسلامی- که چشم جهانی را خیره کرده و از راه اندلس و غیر آن به غرب رفته- و حتی فلسفه امروز غرب با تمام بیگانگی که با آن دارد فرزندی ناخلف از تبار آن است- آمدند و دانشکده هایی ساختند که کار اصلی آن تدریس و تبلیغ فلسفه غربی دوران جدید بعد از رنسانس است. البته باید دانست که این سخن نه بمعنای بیهوده مطلق و غلط کامل بودن اندیشه غربی است، و نه شیوه مقبول اسلامی گوش بستن بر سخن دیگران می باشد، بلکه برعکس، هم اندیشه فلسفی غرب جای تأمل و بهره‌گیری دارد و هم اسلام و قرآن به ما آموخته است که «دین باوران به سخن دیگران گوش فرا می دهند و بهترینهای آنرا بر می گزینند»؛ اما فرق است میان آنکه: هدیه چیست؟ تا آنکه هدف دشمن از دادن آن کدام است؟
کسانی که با فلسفه غربی آشنایند خوب می دانند که بی قطب نمای فلسفه سنتی و بدون در دست داشتن مبانی فلسفه اسلامی به آن وادی افتادن، کمتر از سرگردانی در وادی تیه نیست که فیلسوف آن پس از چهل سال سرگرمی و سرگردانی هنوز توان راهیابی به مبداء و معاد و فلسفه حیات را- که سه مسئله اساسی و نخستین انسانی است- ندارد و نمی داند که «از کجا آمده»؟ و به «کجا خواهد رفت»؟ و چگونه باید زیست کند؟
در چنین وضعی، سیاست اسلام زدائی اقتضا می کرد که با فلسفه اسلامی نیز مقابله گردد، و از اینجاست که امروز در مقابل انگشت شماری دانشکده فلسفه اسلامی، همه جا فلسفه، همان فلسفه غربی است و اگر نبود پایمردی حوزه های علمیه و همت و پایداری اساتید و فیلسوفان حوزه های سنتی، شاید در ایران نیز همچون مصر و عراق و شام، اثری از فلسفه اصیل اسلامی و حکمت دیرینه اشراقی باقی نمانده و رنجها و زحمات حکمای گذشته ما فراموش شده بود.

بازگشت به هویت واقعی با انقلاب اسلامی

باز می گردیم به آغاز سخن، که از ضرورت پرداختن به تاریخ فلسفه، سخن می گفتیم و آنکه ما این رکن استوار فلسفه را رها کردیم تا بدست دشمن افتاد. چهره آنرا دگرگون و حقایق آنرا گاه واژگون ساختند یونان را کعبه حکمت اندیشه فلسفی کردند؛ فلسفه شرقی و اسلامی اوهام و تخیلات وانمود گردید و فلسفه راستین همان شد که از مغز اندیشمندان غربی تراویده بود. اما انقلاب اسلامی ملت هوشمند ایران، انقلابی همه جانبه و بازگشتی به هویت واقعی و تاریخ کهن سرافراز و دین والا و پرمایه اسلام راستین بود، دانش پژوهان و جامعه سازان این ملت آگاه نیز مانند سیاستمردان با نگاهی دوباره، به خود پرداختند و به تاریخ حکمت و علم خود، و می رود که از این بنای رفیع دانش غبار روبی کند. جا دارد که در این دگرگونی بر خود ببیند؛ محققان ما دست به پژوهشی نو در تاریخ فلسفه، بویژه فلسفه پیش از سقراط در ایران بزنند و در کنار آن به دفاع از فلسفه اسلامی و حقی که بر گردن علم و اندیشه امروز جهان دارد، سهم شیعه را در این عرصه آشکار سازند؛ در این باره کتابها بنویسند و اغلاط عمدی و غیرعمدی غربیان را نشان دهند و این طلسم چند صد ساله را باطل سازند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا