کتاب تنقیح المقال

«تنقیح المقال فی احوال الرجال» یا «تنقیح المقال فی علم الرجال» کتابی جامع و وسیع در علم رجال، به زبان عربی. این اثر، شاید وسیع ترین کتاب رجالی شیعه امامیه و مفصل ترین اثر در علم رجال باشد. نویسنده آن «شیخ عبدالله مامقانی» عالم و فقیه شیعه قرن 13 و 14 است. در این کتاب، مؤلف شرح احوال اصحاب ائمه و تابعین و صحابه پیغمبر و دیگر راویان را تا قرن چهارم هجری و بعضی از علمای حدیث و مؤلفان معروف در علم رجال را آورده است. به تعبیر خود مؤلف، اهل تحقیق با دسترسی به این کتاب، از مراجعه به کتب پیشین، بی نیاز هستند.

معرفی اجمالی نویسنده:
حاج شیخ عبدالله فرزند محمدحسن مامقانی از علمای بزرگ شیعه در قرن حاضر، محدث، فقیه اصولی رجالی و ادیب و مرجع تقلید گروه زیادی از شیعیان در سال 1290 هـ ق، در شهر نجف بدنیا آمد. اگر چه اصلیتش از «مامقان» از حوالی شهر تبریز بود. وی از 5 سالگی شروع به تعلیم قرآن کرد و بعد به تحصیل مقدمات علوم دینی و متداوله پرداخت. بعد از تکمیل ادبیات در سال 1308 هـ ق، در حوزه درس اصولی استدلالی و سال بعد در حوزه فقه استدلالی با تمام تلاش و سعی و اهتمام، توانست به درجات عالی علمی و کمالات نفسانی و مقامات معنوی برسد. مامقانی به دستور استادش "شیخ حسن خراسانی ملقب به میرزا" شروع به تألیف کرد و از سال 1309 هـ ق، «باب دیات» و بعد «باب نکاح» و همینطور به تدریج تألیفات و تصنیفات دیگری تا اینکه همین کتاب «تنقیح المقال»، تحریر و تا آن زمان 63 مجلد از او، از کتاب «منتهی المقاصد» مؤلف، تألیف شده بود. بنا به نقل از همین کتاب، مامقانی به برکت عنایت حضرت صادق (ع) در عالم رؤیا، بدین مقام، مشرف شده بود. آیة الله مامقانی، در نیمه شعبان 1351 هـ ق، دار فانی را وداع و در نجف در مقبره پدر بزرگوارش مدفون است.

ساختار کتاب:
تعداد رجال ذکر شده در این کتاب 16307 نفر است. این کتاب شامل مقدمه، متن و خاتمه است.
1- مقدمه دارای چهار مقام، شامل تعریف موضوع جایگاه علم رجال، 30 فایده از اصول و قواعد علم رجال.
2- متن اصلی دارای چهار فصل، اسماء، القاب، کنیه ها، نام های زنان راوی حدیث. در هر کدام از این فصول، نام راوی و نسب او، و اقوال و آراء رجالی موجود درباره او، به ترتیب حروف الفبا و با شماره ذکر و از نامهای مشابه، متمایز گشته و در نهایت نتیجه گیری شده است.
3- خاتمه دارای ده بخش، موارد آن در همین اصول و قواعد است.

ویژگی کتاب:
این اثر، فهرستی با عنوان «نتایج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح» در اول کتاب دارد که در این فهرست، اوصاف راویان از نظر «ثقه، حسن، موثق، مجهول، مهمل و موارد خاص»، در مقابل نام هر راوی، آمده که این در حکم چکیده آراء مؤلف در مورد رجال ذکر شده در کتاب است که از ویژگی مهم کتاب به شمار می آید و به عنایت حضرت صادق (ع) در عالم رؤیا بدین مقام، مشرف شده بود.

تنقیح المقال از دید صاحبنظران:
برخی این کتاب را مورد انتقاد قرار دادند و برخی بسیار آن را ستوده اند.
محمدتقی شوشتری: از نظر جامعیت و جمع آوری اقوال رجالیان، آنرا متقن می داند ولی بسیار از آن، انتقاد کرده است و در این زمینه کتابی با نام «قاموس الرجال» نوشت.
آقا بزرگ تهرانی: با ستودن این اثر و مؤلفش، ولی معتقد است که باید کتاب، بازنگری و بررسی شود.

نکته: نکته قابلی که باید گفت اینکه تنقیح المقال که آخرین اثر آیة الله مامقانی است، بطرز عجیبی در مدت کمتر از 3 سال تألیف و تربیت و تهذیب و بازبینی به پایان رسید و این به خاطر عشق و علاقه فراوان او به کار و اینکه از تمام اوقات خود، نهایت استفاده را می کرد. به تاریخ مرداد 1308 ش، شروع و مهر ماه 1310 ش، نگارش و در زمان حیات مؤلف به چاپ رسید که این امر را خارق العاده و از تأییدات خاص الهی می داند.

چاپ و نشر:
این اثر، مجموعا در 3 جلد در نجف و قم چاپ شده است.