کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم

کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم یکی از آثار فلسفی استاد بزرگوار، علامه طباطبایی است که مشتمل بر چند جلد بوده و این کتاب در مقام دفاع از عقاید الهیون و قائلان به ماوراء الطبیعه تألیف شده است. این کتاب یک معرفی اجمالی از فلسفه اسلامی از سه قرن و نیم پیش تاکنون است که متأسفانه کماهوحقه هنوز در جهان معرفی نشده است و قهرا از طرف طبقه جوان و تحصیل کرده های جدید خودمان نیز که معمولا اطلاعاتشان در این زمینه ها از طرق اروپایی است، توجهی که می بایست به آن نشده است. در این کتاب در عین اینکه از تحقیقات گرانبهای هزار ساله فلسفه اسلامی استفاده شده است، به آراء و تحقیقات دانشمندان بزرگ اروپا نیز توجه کامل شده است.

معرفی اجمالی نویسنده
سیدمحمدحسین طباطبایی تبریزی در سال 1321 هجری قمری (1281 شمسی) متولد شد. یکسال قبل از فوت پدرش به مدرسه رفت، اما پس از پایان کلاس هفتم مصلحت دیده می شود که در خانه درس بخواند؛ به این دلیل او و برادرشان تحت تعلیم ادیب لایقی به نام شیخ محمدعلی سرائی قرار می گیرند و ادبیات عرب می آموزند و زیر نظر میرزا علینقی خطاط به یادگیری فنون خوشنویسی می پردازند. مرحوم علامه در 1303 در سن 21 سالگی با صبیه مرحوم حاج میرزا مهدی آقا طباطبایی مهدوی که از خویشان پدر بود، ازدواج کرد. استاد علامه در 1304 که دروس حوزه تبریز را به پایان رساند، به همراه همسر و برادر و پسرشان که تازه به دنیا آمده بود، عازم نجف اشرف شدند. آشنایی با حاجی میرزا علی آقای قاضی رضوان الله علیه در مرحوم استاد علامه چنان تأثیری گذاشت که مدت 11 سال اقامت در نجف علاوه بر فقه و اصول و ریاضیات و فلسفه و رجال و تفسیر، در عرفان عملی در محضر این استاد عالیقدر حضور یافته و در سیر و سلوک و تزکیه نفس توشه های فراوانی بردند. مرحوم محمدحسین طباطبایی در اواخر زندگی در نجف روزگار را به سختی گذراندند، به طوری که در سال 1314 در اثر اختلال وضع معاش عازم ایران شدند و در روستای شادآباد تبریز سکنی گزیدند. ایشان به منظور کسب علم عازم قم شدند و برای همیشه با شهر تبریز وداع کردند. در سال 1325 وارد قم شدند و بدین ترتیب زندگی پربار علمی مرحوم علامه از همین جا آغاز شد و مدت 35 سال در این شهر زندگی کردند و بیشترین خدمت را به اسلام و حوزه های علمیه کردند. وی درس فلسفه را با سبک و روشی نوین آغاز کرد. زندگی این عالم ربانی که یکی از مفاخر بزرگ اسلام و محققی کم نظیر است، در ساعت 9 صبح روز 24 آبان 1360 در شهر قم به پایان رسید و دعوت حق را لبیک گفت. آثاری که علامه طباطبایی در تبریز تهیه کردند: 1. رساله در اسماء و صفات 2. رساله در افعال 3. رساله در وسایط میان خدا و انسان 4. رساله قبل الدنیا 5. رساله من الدنیا 6. رساله بعد الدنیا 7. رساله در ولایت 8. رساله در نبوت 9. کتاب سلسله انساب طباطباییان آذربایجان.
مختصری از خدمات استاد در شهر قم: 1- پی ریزی شیوه نوین از تفسیر که کاملا بدیع و ابتکاری است. 2- اشاعه تفکر فلسفی و تعقلی 3- کوشش در تفهیم مسائل فلسفی و ملموس ساختن بسیاری از مسائل پیچیده 4- کوشش و نشر آثار اهل بیت 5- جمع میان مفاهیم قرآنی با آنچه که در اخبار خاندان رسالت وارد شده است. 6- اشاعه فکر شیعی در خارج از جهان اسلام 7- تربیت و پرورش شخصیت های علمی و فکری 8- تالیفات گرانبها اعم از چاپ شده و چاپ نشده 9- و...

ویژگی های کتاب
در میان متفکرین اسلامی علامه طباطبایی مسائلی را اولین بار به صورت فلسفه زبانی مطرح کرد، به عنوان مثال اولین بار مفهوم سازی ذهن و چگونگی پیدایش مفاهیم سلبی در مقاله پنجم اصول فلسفه و روش رئالیسم مطرح گردید و یا در مقاله ششم از بحث اعتباریات قیام زبان به اجتماع را با تحلیل فلسفی مطرح نموده اند. ایشان در کتابهای فلسفی خود از کلام الهی و نحوه ی آن به لحاظ فلسفی و تفاوت آن با کلام بشری نکات ارزنده ای مطرح نموده اند. در بیان منش فلسفی علامه طباطبایی بایستی از موارد ذیل نیز نام برد که سابقه نداشته و پدیده تازه ای در حکمت متعالیه به شمار می روند:
1- تنقیح مباحث زاید و منسوخ از عرضه مباحث فلسفی و ارائه اصول موضوعه تازه ای که در علوم جدید به ثبوت رسیده اند.
2- پیگیری از پیشینه ی تاریخی مسائل فلسفی و توجه به سیر تاریخی آن.
3- عنایت به مباحث علم شناسی و دین شناسی فلسفی.
4- پیدایش نکات عرفانی در بیان مسائل فلسفی.
5- ارائه سبک نوینی در ادبیات فلسفی و وارد کردن اصطلاحات تازه آن.
این کتاب مشتمل بر یک دوره مختصر است، مهمات مسائل فلسفه را بیان می کند و سعی شده است که حتی الامکان ساده و عمومی باشد تا جمیع اشخاصی که ذوق فلسفی دارند با داشتن اطلاعات مختصری به فراخور حال خود استفاده کنند و لذا از ذکر دلیل ها و براهین متعدد در هر مورد خودداری شده و برای اثبات هر مدعا ساده ترین راه ها و بسیط ترین براهین انتخاب شده است. در این کتاب هم مسائلی که در فلسفه قدیم نقش دارد و هم مسائلی که در فلسفه جدید حائز اهمیت است، مطرح می شود و چنانکه در جای خود توضیح داده شده، در ضمن کتاب به قسمتهایی برخورد می کنیم که در هیچ یک از فلسفه اسلامی و فلسفه اروپایی سابقه ندارد.

ساختار کتاب
کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم مشتمل بر 5 جلد بوده و 14 مقاله در این مجلدها گنجانده شده است که به شرح زیر می باشند:
مقاله اول: فلسفه چیست؟، مقاله دوم: فلسفه و سفسطه، مقاله سوم: علم و ادراک، مقاله چهارم: علم و معلوم، مقاله پنجم: پیدایش کثرت در علم، مقاله ششم: ادراکات اعتباریه، مقاله هفتم: مباحث وجود، مقاله هشتم: امکان و وجوب، مقاله نهم، علت و معلول، مقاله دهم: امکان و فعلیت حرکت – زمان، مقاله یازدهم: حدوث و قدم – تقدم و تاخر- معیت، مقاله دوازدهم: وحدت و کثرت، مقاله سیزدهم: مهیت جوهر و عرض، مقاله چهاردهم: خدای جهان و جهان.
در ضمن این فصول و مقالات آراء بسیاری از دانشمندان قدیم و جدید، چه الهی و چه مادی مورد بحث و انتقاد قرار گرفته و به علت خاصی به مادیت جدید (ماتریالیسم و دیالکتیک) بیشتر توجه شده است. این کتاب دارای پاورقی های مفصل و بسیار ارزشمندی می باشد که توسط شهید مرتضی مطهری نوشته شده است که در توضیح مقاصد کتاب بسیار مفید است. همچنین مقدمه مفصل کتاب نیز توسط شهید مطهری نگارش یافته است. کتاب توسط انتشارات دارالعلم و انتشارات صدرا منتشر شده و همچنین در 20 حلقه نوار کاست (60 دقیقه) ضبط شده است.

هدف نگارش کتاب
هدف نگارش کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم همانگونه که فیلسوف شهید مطهری فرموده اند؛ به وجود آوردن یک سیستم فلسفی عالی براساس استفاده از زحمات گرانمایه هزار فلاسفه اسلامی و ثمره تحقیقات وسیع و عظیم دانشمندان مغرب زمین به همراه به کاربردن قوه ابداع و ابتکارات، به همین جهت در این سلسله مقالات هم مسایلی که در فلسفه قدیم نقش عمده را دارد و هم مسایلی که در فلسفه ی جدید حائز اهمیت است، طرح شده و در ضمن قسمتهایی دارد که نه در فلسفه اسلامی و نه در فلسفه اروپایی سابقه دارد.