قطب الدین رازی

از علما و دانشمندان مشهور اسلام و مفاخر شیعه قرن هشتم هجری قمری، و حکیم و منطقی و فقیه و جامع منقول و ایرانی می باشد.
نامش: محمدبن محمد ابوجعفر رازی بویهی، لقبش: «قطب الدین رازی»، قطب المحققین و در کلمات بزرگان به علامه رازی، سلطان المحققین، موصوف و به «قطب تحتانی» مشهور بود.
و این از آن جهت که با شخص دیگری که لقب «قطب» داشته و در یک مدرسه مشغول تحصیل بودند و برای رفع اشتباه اسم، او را که در طبقه پائین ساکن بود، «قطب تحتانی» و دیگری را قطب فوقانی می گفتند.
وی در «ورامین» در نزدیکی شهرری، از توابع تهران به دنیا آمد، و از همین رو به «رازی» معروف شد. نسبتش به سلسله ی دیالمه «آل بویه» می رسد و به گفته ی شهید اول: از آل بویه ی قمی و از اولاد «بابویه» جد بزرگ شیخ صدوق و از نوادگان ایشان است.
قطب الدین در زمان (علامه، مشهورترین شخصیت علمی نیمه اول قرن هشتم هجری) زندگی می کرد.
علوم مقدماتی و فنون متداول اولیه را نزد قاضی عضدالدین ایجی، مؤلف کتاب «مواقف» تحصیل و سپس علوم منقول و معقول را در محضر علامه حلی، تلمذ نموده و در رشته های علوم مختلف آن، مخصوصا منطق و فلسفه، تخصص یافت و از شاگردان مبرز و به گفته ی محقق ثانی: بزرگترین شاگرد علامه شد و در آن زمان از دانشمندان عالیقدر و جایگاه ویژه ای در بین علماء شیعه و سنی پیدا کرد. به گفته ی «ابن کثیر»، در علم کلام و منطق یگانه با عباراتی لطیف بود. چشمانی ضعیف و مال و ثروت زیاد داشت.
او کتاب «قواعد الاحکام» علامه حلی را نزد ایشان، درس گرفت و سپس نسخه ای از آن را به خط خودش نوشت و سال 708ه ق، آنرا تمام کرد و بر او خواند و علامه حلی، در پشت همان نسخه، به او اجازه حدیث داد و آنرا برایش در قصبه و ورامین نوشت.
شهید اول، این مطلب را در پایان همان کتاب به خط علامه دیده و چنین تحریر کرده: «این کتاب را شیخ دانشمند بزرگوار، فقیه فاضل، محقق مدقق، ملک العلماء و الافاضل، قطب الله والدین محمد بن محمد رازی ادامه الله ایامه، استنساخ کرده و با تحقیق و دقت نزد من خوانده و از مکلات آن پرسش ها کرده و از شبهات آن توضیح خواسته است. من هم با بیان قانع کننده ای آنها را برایش روشن ساختم و نقل مطالب این کتاب و سایر مصنفات خود و آنچه برای نقل آن اجازه گرفته ام و تمام کتب علمای پیشین (رضوان الله علیه اجمعین)، با استاد و طرق مربوطه را به وی اجازه دادم تا او هم به هرکس که خواست اجازه دهد، زیرا وی شایستگی آن را دارد. کتب العبد، الفقیر الی الله، حسن بن یوسف بن مطهر حلی، سوم شعبان 713هـ، ناحیه ی ورامین.»
قطب الدین بعد از رحلت علامه، نزد ابوسعید فرزند سلطان محمد خدابنده و خواجه غیاث الدین محمد، وزیر دانشمند و با تدبیر ابوسعید، از احترام خاصی برخوردار بود، ولی بعد از قتل و شهادت این دو نفر در سال 736 که در ایران گرفتار هرج و مرج شد، یکباره مانند خورشیدی که در انبوه ابرها فرو رود، به کلی گوشه ای را اختیار و از مردم کناره گرفت.
به طوری که تا ورودش به سوریه و شهر شام که گویا 3 سال قبل از وفاتش که به نقل «عباس اقبال آشتیانی»، در تاریخ مغول سال 736 هـ ق بوده، اطلاعی درست نداریم. فقط همین که او به شهر شام در سالهای آخر عمرش رفت و همانجا بود که «شهید اول» ملاقاتش کرد.

نکته:
شیعه بودن قطب الدین، نزد صاحب کتاب «روضات الجنات» شبهاتی را پیش آورده است هرچند موضوع تشیع او، چیزی نیست که نیاز به بررسی و بحث داشته باشد ولی با نظر مؤلف کتاب مزبور که ممکن است بعضی اذهان را مشوش نماید، ناچارا شمه ای را مطرح می کنیم. نویسنده ی آن کتاب، در اثبات تسنن او، اهتمام ورزیده و ادله زیادی که اغلب معارض با ادله تشیع اوست، به کار برده، از جمله می گوید:
الف: او در شام مرکز اهل تسنن اقامت داشته و قاضی بوده.
ب: تألیفاتی راجع به معتقدات شیعه و اصول و فروع فقهی دین از او دیده نشده است. و عجیب اینکه این نویسنده، در شرح حال «سعدالدین تفتازانی» عالم سنی، شیعه بودن «قطب الدین» را تصریح کرده است.
ولی محدث نوری، صاحب کتاب (مستدرک الوسائل)، در خاتمه این کتاب، آنچنان داد سخن داده و بالغ بر یازده صفحه، مطلب بر رد آن نوشته که درباره هیچ یک از رجال شیعه، چنین ننوشته و معتقد است که ادله ی او، از خانه ی عنکبوت سست تر می باشد.
از جمله می گوید که قطب الدین فقط در شام سکونت داشته و در مدرسه ی ظاهریه تحصیل می کرده و «تقی الدین سبکی» قاضی آنجا بوده و پاسخ دوم، اینکه؛ بسیاری از علما بوده اند که اثری از اصول و فروع که قابل نقل باشد، نداشته اند و این معنی به هیچ وجهی دلیل بر تسنن او نیست.
به دنبال همین نظرات محدث نوری، بسیاری از محققین علمای شیعه، او را به عنوان یکی از مفاخر شیعه معرفی کرده اند. از جمله شیخ حر عاملی در کتاب امل الآمال شهید اول، (شیخ یوسف بحرانی در لؤلؤة البحرین، سید مصطفی تفرشی در نقد الرجال)، شهید ثانی و فرزندش صاحب معالم، مجلسی اول و دوم، شیخ بهائی و پدرش و دیگران در اجازات خود!! مراجعه به کتب مربوطه شود.
و لذا این شواهد جای تردیدی برای عالم بزرگی چون محدث نوری باقی نگذاشته است. البته باید گفت که ادله صاحب روضات الجنات نیز، قابل ملاحظه و باید پیرامون آن دقت شود و اگر بخواهیم جمع بندی و سخن را کوتاه کنیم و درباره ی قطب الدین قضاوت نمائیم باید بگوییم ظاهرا وی در دوران زندگیش به منظور تحصیل علم و کسب دانش و نشر آن، به خصوص علوم عقلی در مقابل آنان که جمود فکری داشتند و میانه ای با این علوم نداشتند و با او برخوردهای سخت می کردند، در حال «تقیه» به سر می برده و به عبارت دیگر، دانشجو و دانشمندی محتاط بوده است.

شاگردان
در اینجا تنها نام دو تن از شاگردان بزرگ و مشهور او از بزرگان تشیع و تسنن را یادآور می شویم.
1- شهید اول که غیر از شاگردی او اجازه ی روایات و مصنفات منقولی و معقولی نیز از او داشته و وی را دریای بی پایان می داند.
2- میرسید شریف جرجانی، از علمای بزرگ اهل سنت که عقلیات را نزد وی خوانده است.

آثار:
1- کتاب معروفش «محاکمات» است که در میان شرح دو فیلسوف بزرگ شیعه و سنی، (خواجه نصیرالدین طوسی و فخرالدین رازی) بر کتاب «اشارات ابوعلی سینا»، داوری کرده و خیلی استادانه از عهده ی آن برآمده است. به همین معنی به تنهایی برای شناخت پایه ی دانش و فضل وسیع او کافی است.
2- شرح شمسیه «کاتبی قزوینی» در منطق را شرح کرده و اکنون جزء کتب درسی طلاب است.
3- نیز «مطالع الانوار» قاضی سراج الدین ارموی در منطق را شرح کرده و معروف می باشد و احیانا در حوزه های علمیه تدریس می شود. ظاهرا شهرت او بر اثر این سه کتاب بسیار زیاد است، هر چند که آثار دیگری از جمله؛ الف: تحفة الاشراف، ب: حاشیه ی قواعد علامه که به آن حواشی قطبیه گویند. ج: موامع الاسرار، د: شجر الاصداف و غیره می باشد.
کتب فقهی ایشان مورد استفاده ی بزرگانی چون: شیخ انصاری در مکاتب و فرائد، نظریاتش را نقل کردند. او سالهای آخر عمرش به شهر دمشق، پایتخت شام رفت و در مدرسه ی ظاهریه، ساکن بود و به گفته ی «شهید اول» در اوایل ماه ذیقعده سال 766هـ ق و به نقلی 776، در همان جا وفات یافت بر او نماز گزاردند و بسیاری از بزرگان شام در نمازش شرکت کردند و در «صالحیه» دمشق مدفن شد. ظاهرا او را بعدا به جای دیگری منتقل کردند.
آیا انتقال جنازه ی او از صالحیه به جای دیگری که نامعلوم مانده است دلیل دیگری بر تشیع نیست؟

منـابـع

کلیــد واژه هــا