نقد مکتب ذن بودایی با توجه به دیدگاه توحیدی (عقل ستیزی)

عقل ستیزی ذن
ذن از تمام اشکال عقل گرایی، لفظ گرایی و مفهوم گرایی می گریزد. البته معنایش این نیست که استادان ذن یعنی کسانی که به اشراق رسیده اند، در خلا ذهنی و سکوت باقی بمانند؛ بلکه آن ها به معنای خاصی متفاوت از آن چه عموما در ذهن است می اندیشند؛ اما برای مریدان یعنی کسانی که هنوز به اشراق نرسیده اند، این نهی از تفکر از جانب استادانشان وجود دارد. به ایشان گفته می شود که هر چقدر فرد جدی تر فکر کند، از نایل شدن به تجربه «شکست خود» ناامید تر می شود. ابتدائی ترین مرحله ذن در انجام مراقبه، خالی شدن از اندیشیدن به تمام الگوهای عادی فکر است که عمیقا ریشه در ذهن دارد. ذن به فلسفه بدگمان است. عده ای از محققان برآنند که شاید این بدگمانی ذن به تعقل به دلیل این است که ذن تنها به دنبال تجربه مستقیم حقیقت در شکل ابتدایی و بدون تغییرش است که در ادبیات ذن غالبا به صورت ذیل بیان می شود: «صورت اصلی تو حتی پیش از والدینت متولد شده است». صفای «صورت اصلی» با فعالیت های متفاوت عقل برهانی ملوث شده است.

عدم اعتماد ذن به تفکر و فلسفه
از نظر برخی محققان، عدم اعتماد ذن به تفکر و فلسفه ریشه تاریخی دارد. از نظر تاریخی خاستگاه ذن چنین است. ذن در چین به عنوان یک عکس العمل شدید در مقابل سیستم عام فلسفی مهایانا که در هند و چین بسط یافته بود شکل گرفت. متفکران بودایی در بحث ها و منازعات آن خود را به شدت درگیر می کردند؛ بنابراین متفکران ذن درصدد کنار گذاشتن منازعات و استدلال برهانی برآمده و کوشیدند بودیسم را به شکل اصلی و ساده خود برگردانند. نظر ذن این است که تجربه اصلی شخص بودا، هسته اصلی تعالیم ذن چه در ژاپن و چه در چین بوده است. پیرو ذن در صدد حذف تمام اشکال تاریخی بودایی برمی آید تا به تجربه اشراق شخص بودا برسد و آن را مجددا در شکل اصلی اش تجربه کند و به عمق حیات معنوی که فراتر از حوزه عقل است، دست یازد؛ ازاین رو در عمل و در اصل با هر نوع استفاده از عقل در فهم هسته اصلی تعالیم ذن مخالفت می ورزد. در «لوتوس سوتره» آمده است: «به این دهارمه از طریق تفکر و عقل نمی توان رسید. مادامی که عقل فعال است، حال در هر سطح که می خواهد باشد، امید رسیدن به تجربه مجدد اشراق اصلی بودا نیست». تجربه اصلی بودا از نظر ذن، نوعی بیداری به مرتبه فرا آگاهی است. گفته می شود استاد ذن، که بودهی دهارمه نام دارد، در چین به استاد چینی پس از خودش اکا در پاسخ به این که چگونه فرد می تواند به حوزه حقیقت مطلق (tao) وارد شود، چنین گفته است: فقدان تشویش و اضطراب در جهان خارجی و فقدان آرزو در ذهن و تنها هنگامی که ذهن تو مانند یک دیوار عمودی باشد، می توانی وارد حوزه حقیقت شوی. ایزوتسو می گوید، «این سخنان چیزی جز دعوت به مراقبه نیست». نقل می شود که بودهی دهارمه در معبد شورین در استان هانون، در غاری برای نه سال متمادی به مراقبه نشسته و به دیوار صخره ای بلندی خیره شده بود. چنان چه پیش تر نیز اشاره شد، اصل مراقبه در ذن، ذاذن نامیده می شود که به معنای نشستن در «دهیانه» یا مراقبه است از نظر ذن، هر فرد در درون خود یک «طبیعت خود» یا یک «طبیعت بودا» دارد و آگاهی ناگهانی به آن، چیزی جز حاصل شدن بودائیت یا اشراق به تمام پدیده ها نیست. در حقیقت این مساله به وحدت همه اشیا اشاره دارد. این وحدت نه به معنای یکپارچگی اشیا گوناگون در مکانی واحد بلکه به معنای عدم تمایز پیشینی همه اشیا است که از نظر ذن، همان «صورت اصلی» تو است که قبل از تولد والدینت متولد شده است.

تعقل و اندیشیدن از دیدگاه ذن بودا
از دیدگاه ذن بودا، تعقل و اندیشیدن در هر شکلی که ظاهر شود، به «من» اشاره دارد که به چیزی آگاهی می یابد. ساختار اصلی اندیشیدن و تعقل، «آگاهی از» است. نفس عاقله و شیء مورد تعقل دو چیز جدا از هم هستند که در مقابل یکدیگر قرار دارند. در حقیقت در این جا نوعی ثنویت حاکم است. ذن از این حد فرارتر می رود و از آگاهی خالص و ساده سخن می گوید، نه آگاهی به چیزی. در حقیقت از نوعی آگاهی مطلق و متافیزیکی سخن می گوید، بدون این که از شیء مورد تعقل حرفی به میان آورد. این نوع آگاهی همان است که بودهی دهارمه به آن می خواند و با ذهن یا «طبیعت خود» به آن اشاره می کند. از دید ذن، این اندیشه فراتر از ذهن و عین است. شوسان سوزوکی یکی از پیروان معروف ذن در قرن هفدهم می گوید: «دستیابی به بودائیت به معنای «خالی شدن» است و آن این است که تو به حالت نخستین (بی تمایزی) که در آن سخن از «من»، «دیگری»، «حقیقت»، و «بودا» نیست برگردی؛ یعنی این که تو از همه چیز دست بشویی و خود را برای رهایی مهیا کنی. این حالت در تو حاصل نمی شود، مگر این که هیچ چیز در ذهنت باقی نماند حتی اندیشه اشراق». ظاهرا منظور از نه ذهن در ذن بودایی بی ذهنی نیست، بلکه آگاهی است. در این جا نوعی پارادوکس شکل می گیرد و آن این که توقف تفکر به تفکر می انجامد. در ابتدای تاریخ ذن، مراقبه نظام مند به صورت امروزی وجود نداشت. تا اواخر سلسله تئانگ، هرمرید ذن راه خود را می رفت. بعدها بود که به منظور تربیت مریدان بر روش ذاذن و کوآن تاکید شد. روش ذاذان در مکتب «سوتو» و کوآن در مکتب «زین زای» مورد استفاده قرار گرفت.

علت عقل ستیزی در ذن بودایی
ذن از تمام اشکال عقل گرایی می گریزد و این توصیه به مبتدیان به صورت بسیار جدی وجود دارد و به ایشان گفته می شود هر چه قدر جدی تر فکر کنند، از نایل شدن به اشراق دورتر می شوند. جدا کردن حوزه معرفت فکری و شهودی (اشراق) و نفی ارتباط آن دو نادرست است. همان گونه که بشر به وحی و رسالت نیازمند است، به منطق و برهان هم نیاز دارد، و اگر کسی بخواهد یکی از مطالب منطقی یا فلسفی را رد کند، باید با دلیل رد کند و دلیل، فلسفه است و منطق، پس اقامه دلیل بر رد مبانی علوم نظری، با سلاح دلیل به جنگ دلیل رفتن است. برخلاف مکتب ذن، قرآن کریم در آیات گوناگون به بینه و برهان دعوت می فرماید؛ از جمله: «أءله مع الله قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین»؛ «آیا با وجود خدای یکتا خدایی هست؟ مشرکان را بگو اگر راست می گویید، غیر از خدا هم کسی در آفرینش مؤثر است بر دعوی خود برهان آورید» .(نمل/ 64) «ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن»؛ «(ای رسول ما) خلق را به حکمت و برهان و موعظه نیکو به راه خدا دعوت کن و با بهترین طریق (با اهل جدل) مناظره کن». (نحل/ 126). حضرت آیت الله حسن زاده آملی در این ارتباط می فرمایند: «امت وسط، حق هر ذی حق را ایفا فرموده اند که هم حواس را شبکه اصطیاد می دانند و هم قوای باطنه را که هر یک را در کارش می گمارند و عقل نظری را نیز مستنبط می شناسند و بر عقل عملی هم تعطیل روا نمی دارند و فوق طور عقل را هم فوق همه مراحل می بینند و آن را نیز عاری از حلیت منطق و برهان نمی دانند و انسان را از مرتبه نازله اش که بدن او است تا مرتبه مقام فوق تجردش یک هویت وحدانی احدی ممتد مدرک به ادراکات گوناگون مرموز می یابند و برهان قایم بر مبنای قویم و منتظم از مقدمات صحیح را در انتاجش عاصم و معصوم می دانند و چنان که علوم کسبی را ذو مراتب یافته اند، معارف کشفی را ذو درجات شناخته اند که آخرین مراتب نهایی آن به وحی الهی اعنی کشف اتم محمدی (ص) منتهی می گردد که قسطاس مستقیم و میزان قسط جمیع علوم و انکار و آراء و مکاشفات است». پس شناخت عقلی در تعارض با شناخت شهودی نیست؛ بلکه در طول یکدیگرند. هنگامی که انسان از شناخت حسی گذشت و در مسیر طولی شناخت به مرز شناخت عقلی رسید، همراه با شناخت، امور معقول خود را به عنوان امری ثابت و واحد که مجرد از امور محسوس و مادی و مغایر با آن ها است می شناسد؛ یعنی از این پس انسان خود را به گونه ای جدا از امور مادی شناسایی می کند و اما در مرتبه شناخت شهودی، تغایر میان شناخت درون و بیرون دیگر بار برداشته می شود، ولی در این مرتبه، انسان جهان خارج را همانند جهان درونی شناسایی می کند. شناختی که در امور محسوس و متخیل است، شناختی جزئی است. این گونه از شناخت ها هیچ گاه از ثبات و قطعیت برخوردار نیست. ایمان به آن چه وهم یا خیال آن را می شناسد، موجب می شود تا کنترل صفحه نفس و زمام آن به دست وهم و خیال سپرده شود. اگر وهم زمامدار شود، قضایای کاذبه که با مغالطه و تدلیس پدید می آیند، با چهره فریبنده و ظاهری علمی کارهای انسان متوهم را عهده دار می شوند. اما اگر خیال زمام نفس را به عهده گیرد، آدمی نظیر کودکان و خردسالان بدون تصدیق با چند تشبیه و تخیل شاعرانه بدون آن که نوبت به قضا و حکمی حتی دروغین برسد، دست به عمل می زند. ایمانی که مبتنی بر شناخت وهمی یا خیالی باشد، هرگز از ثبات برخوردار نمی باشد و با تغییر شناخت وهمی یا و خیالی که در معرض زوال است، دگرگون می گردد. آن کس که با یک تشبیه حتی تلقین به امری ایمان می آورد، با تشبیه یا تلقینی دیگر ایمان خود را از دست نمی دهد. اگر کسی دسترسی به شهود قلبی نداشته باشد و ادراک و شناخت عقلی را نیز انکار کند، به هرآن چه تصور می کند یا به هر امر جزئی که مشاهده می کند، هر چند از اثبات آن عاجز باشد می تواند ایمان آورد؛ ولی صرف بودن ایمان دلیل بر صحت و حقانیت آن نمی شود. آن چه به آن نیاز است، اثبات حقانیت ایمان است که ذن بودایی با کنار گذاشتن عقل و توصیه جدی به مبتدیان در این مساله در دام این آسیب گرفتار می شود.

نتیجه
1. مکتب ذن بودایی مانند سایر مکاتب عرفانی بشری، فاقد ساختار نظام مند اندیشه است. به این معنا که جهان بینی، هستی شناسی و انسان شناسی مدون، دقیق و مرتبط ندارد که این مساله به نوبه خود خاستگاه مشکلات فراوانی است.
2. به طور کلی این نوع مکاتب از آن جا که مبتنی بر آموزه های وحیانی نیستند، خطای بسیاری دارند و نمی توانند اطمینان برانگیز باشند.
3. عقل گریزی و به کارگیری فراوان مفاهیم متناقض از معضلات این مکتب است. عقل از ابزار شناخت و سنجش مکاشفات و تجارب فردی است؛ بنابراین جداکردن حوزه معرفت فکری و شهودی و نفی کردن ارتباط آن دو نادرست است.
4. به رغم این که ذن بر شرافت انسان نسبت به سایر موجودات تاکید می ورزد و انتظار دارد انسان بسیار قاطع و پرمدعا باشد، ولی الگوی انسان شناسانه ارائه شده در مکتب ذن بودایی الگویی جامع و مانع نیست.

فقدان برنامه مدون برای به تعالی رساندن انسان
این مکتب راه شناخت و نسخه درمانی مدونی برای به تعالی رساندن بیان نمی دارد و مساله اصلی آن، تهی شدن و خالی شدن است پس از این حالت سلبی و به اصطلاح تخلیه گرایانه، مهم این است که اتجاه (سمت و سوی)، انسان صحیح باشد انسانی که جست و جو گر است و می خواهد به حقیقت مطلق برسد، مانند بیماری است که نسخه درمانی می خواهد. نسخه درمانی ذن در این جا مدون و دقیق نیست. به طور کلی می توان گفت در بسیاری از موارد دستورالعمل و نسخه درمانی ندارد؛ در نتیجه پیرو ذن، راه سعی و خطا را می پیماید. امروز کاری را انجام می دهد و فردا به خطا بودن آن پی می برد. استاد او را بنابر تجربه شخصی خودش که آن هم جای سوال و تامل دارد، راهنمایی می کند.
در عرفان دینی دستورالعمل وجود دارد و آن شریعت است. سالک مانند مریضی است که تحت مراقبت و دستور یک پزشک حاذق برنامه دارد. غذا و دوایش هم به دستور طبیب است؛ هم از لحاظ نوع دوا و غذا و هم از لحاظ وقت آن و هم از لحاظ اندازه آن کاملا منطبق دستور پزشک عمل می کند. ولی سالکی که بنابر عرفان غیر دینی (بشری)، می خواهد تربیت شود، مانند مریضی است که برنامه ندارد و خودسرانه کار می کند، هر غذا یا دوایی که به دستش برسد می خورد. چنین مریضی ممکن است احیانا یک دوای مفید بخورد و نتیجه خوب بگیرد؛ ولی همین طور هم ممکن است دارویی را که زیانبار و خطرناک است بخورد یا ممکن است یک غذای مناسب بخورد ولی با ناپرهیزی بعدی و خوردن غذای نامناسب اثر مفید غذای اول را هم خنثی کند. فقدان برنامه مدون، دقیق، صحیح و سالم در انواع عرفان غیر دینی اعم از ذن بودایی و غیر آن مشهود است. بهترین، کامل ترین، صحیح ترین، دقیق ترین، سالم ترین، و سریع ترین نسخه درمانی (سلوکی) را کسی می تواند بنویسد که انسان را خلق کرده است. او خوب می داند چگونه او تربیت می شود و این همان است که در دین بیان شده است. علامه طباطبایی در این ارتباط می فرمایند: «راهی که قرآن به سلوک و پیمودن آن دعوت فرموده است، همان «نفس» مؤمن است. «علیکم انفسکم»، زیرا وقتی گفته می شود زنهار راه را گم مکن، بدان معنا است که راه را نگهداری کن و از آن جدا مشو. پس معنای این جمله که می فرماید، زنهار نفس هایتان را از دست ندهید، معلوم می شود که نفس ها همان راه است، نه راهروان؛ یعنی نفس راه هدایت است، نه از جهت این که خودش یکی از رهروان راه هدایت است، یعنی نفس مومن همان راهی است که باید پیموده شود و همان خط و مسیری است که به پروردگار می رسد و به سعادتش می انجامد. در مقابل اگر نفس خود را فراموش کنیم، خدا را فراموش کرده ایم؛  «و لا تکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم اولئک هم الفاسقون»؛ «اگر راه را فراموش کنیم، به منتهی الیه نمی رسیم»، (حشر/ 19). مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند به کیفر فراموشی آن ها نفسشان را از یادشان برد. اینان، همان فاسقانند. آیه به روشنی می فرماید مراقب نفس باشید و کشیک آن را بکشید و قراول آن باشید تا کرداری انجام دهد که سرمایه و توشه فردا باشد؛ زیرا از برای امروز فردایی است.

5. در ذن بودایی شاهد تعطیل کردن برخی از ابعاد انسان جهت به کمال رسیدن او هستیم؛ برای نمونه دیرنشینی و گوشه عزلت اختیار کردن، مراقبه های طولانی (به معنای خاصی که ذن دارد) و ساعت ها، روزها و حتی ماه ها را در حالت ذاذن نشستن، سخن نگفتن، ازدواج نکردن و کار و فعالیت اجتماعی نکردن راهبان بودایی (بکشوها) نمونه های از این مسأله است. انسان ذووجوه است و هیچ حیثی در او لغو نیست. نه اندیشیدن لغو است و نه کار کردن و تشکیل خانواده دادن. انسان اگر می خواهد به کمال مطلوبش برسد باید به تمام ابعاد وجودی اش توجه کند و به آن ها تعادل بخشد و آن ها را تربیت کند نه تعطیل.

6. کشورهای غربی به ویژه آمریکا در تبلیغ این مکتب بسیار می کوشند؛ زیرا آن را با سکولاریزم قابل جمع می بینند. انسان منهای خدا دچار بحران روحی می شود و این ها برای حل این مشکل ذن بودایی را تبلیغ می کنند؛ چرا که از دید ایشان با بی خدایی می سازد و آرامش انسان را تامین می کند و او را در حوزه شخصی خود به قدری فرو می برد که دیگر به بیرون از خود کاری ندارد.

منـابـع

کلیــد واژه هــا