حسان بن ثابت (راویان اشعار)

شاعر غدیر

یکی از شعرای غدیر حسان بن ثابت است که خلاصه ترجمه شعرش را می نویسیم؛
ینادیهم یوم الغدیر نبیهم *** بخم و أسمع بالرسول منادیا
فقال فمن مولاکم و نبیکم *** فقالوا و لم یبدوا هناک التعامیا
إلهک مولانا و أنت نبینا *** و لم تلق منا فی الولایة عاصیا
فقال له قم یا علی فإننی *** رضیتک من بعدی إماما و هادیا
فمن کنت مولاه فهذا ولیه *** فکونوا له أتباع صدق موالیا
هناک دعا اللهم وال ولیه *** و کن للذی عادی علیا معادیا
ترجمه: «پیامبر بزرگوار، در روز غدیر به مسلمانان ندا کرد و گفت: نبی و مولای شما کیست؟ بدون هیچگونه درنگ و چشم پوشی گفتند: خداوند مولای ماست و تو پیامبر مائی و از ما، هیچگونه عصیانی در این زمینه نخواهی دهد. پیغمبر اکرم به علی فرمود: برخیز که تو بعد از من پیشوای این خلقی. هر که من مولای اویم، علی مولای اوست، و بر شماست که به راستی پیرو او باشید. خداوندا! دوستدار دوستان او باش و دشمن دشمنانش!»

سخنی در زمینه این شعر

اولین قصیده ای که راجع به داستان غدیر سروده شده، همین شعر است و حسان در حضور بیش از صد هزار نفر جمعیت که در میانشان سخنوران و شاعران بنامی بوده و بزرگان قریش، که به دقائق سخنسرائی واقف بودند، این قصیده را خواند و فصیحترین مرد عرب خود رسول اکرم (ص) بود که زینت بخش آن مجمع با شکوه بود و شاعر را تصدیق فرمود و مورد عنایت و لطف خود قرار داد: که چه نیکو این حادثه را به شعر درآوردی، و فرمود: «لا تزال یا حسان مؤیدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانک؛ تا آن زمان که ما را، با زبان خود یاری می کنی، از تأییدات روح القدس بهرمند گردی.» (این سخن حضرت از نشانه های نبوت است و از امور غیبی است که حضرت بنا به مقام نبوت پیش بینی فرموده، چه به خوبی می دید که مردم به زودی از امام حقیقی خود منحرف می شوند، لذا دعائی که بر حسان می فرماید معلق می کند بر یاری کردن اهل بیت (ع)). و قدیمی ترین کتابی که این شعر را نقل نموده است، کتاب سلیم بن قیس هلالی است که از تابعین بوده است؛ مردی موثق و مورد اعتماد علمی شیعه و سنی می باشد، که شرح حالش در جلد اول ترجمه الغدیر آمده است، او این اشعار را به عبارتی که نزدیک است به آنچه محقق بزرگوار فیض کاشانی، در کتاب (علم الیقین) خود ذکر کرده، روایت نموده است و نیز عده قابل توجهی از علماء اسلام این قصیده را روایت نموده اند.

روایان این اشعار از حفاظ

1- حافظ ابوعبدالله مرزبانی محمد بن عمران خراسانی (درگذشته 378 ه. ق) در کتاب (مرقاة الشعر) از محمد بن حسین از حفص از محمد بن هارون از قاسم بن حسن از یحیی بن عبدالحمید از قیس بن ربیع از ابوهارون عبدی از ابوسعید خدری روایت نمود که: «چون به غدیر خم رسیدیم پیامبر گرامی منادی را امر نمود، مردم را به نماز بخواند، سپس دست علی را گرفت و فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. در این هنگام حسان بن ثابت اجازه خواست تا درباره علی شعری بگوید. حضرت هم اجازه دادند بعد حسان شعر خود را شروع کرد: ینادیهم یوم الغدیر نبیهم تا آخر اشعار.»
2- حافظ خرکوشی ابوسعید (درگذشته 406 ه. ق) در کتاب (شرف المصطفی) این اشعار را نقل می کند.
3- حافظ ابن مردویه اصفهانی (درگذشته 410 ه. ق)، از ابوسعید خدری روایت می کند که «حسان بن ثابت به رسول خدا (ص) عرض می کند، به من اجازه می دهی اشعاری (درباره غدیر خم) بسرایم؟ حضرت اجازه فرمودند که به میمنت و برکت الهی بگو، حسان سرود: ینادیهم یوم الغدیر نبیهم تا آخر اشعار.» و همچنین، این اشعار را از ابن عباس نقل می کند.
4- حافظ ابونعیم اصفهانی (درگذشته 430 ه. ق) این اشعار را در کتاب خود (ما نزل من القرآن فی علی) چنین روایت می کند که «حسان گفت: یا رسول الله! اجازه فرما تا درباره علی اشعاری بسرایم! حضرت فرمودند که به میمنت و برکت بسرای. حسان برخاست و گفت: ای بزرگان قریش! من به پیروی از سخنان پیامبر خدا (ص) درباره ولایت علی اشعار خود را شروع می کنم...»
5- حافظ ابوسعید سجستانی (درگذشته 477 ه. ق) اشعار مذکور را در کتاب (الولایه) به سند و متنی که در ج 2 ص 119- 120 ترجمه الغدیر گذشت نقل می کند.
6- اخطب خطبا، خوارزمی مالکی (درگذشته 568 ه. ق) اشعار مذکور را در کتاب (مقتل الامام السبط الشهید) و در کتاب (مناقب) ص 80 نقل می کند.
7- حافظ ابوالفتح نطنزی چهار بیت اول اشعار را در کتاب (الخصایص العلویة علی سائر البریة) از حسن بن احمد مهری، از احمد بن عبدالله ابن احمد، از محمد بن احمد بن علی، از ابن ابی شیبه محمد بن عثمان، از حمانی، از ابن الربیع، از ابی هارون عبدی از ابی سعید خدری به لفظی که ابی نعیم اصفهانی نقل کرده، روایت نموده است.
8- ابوالمظفر، نوه حافظ ابن جوزی حنفی (درگذشته 654 ه. ق) که شرح حالش در ج 1 ص 195- 196 ترجمه الغدیر گذشت اشعار را در (تذکرة خواص الامة) ص 20 نقل نموده است.
9- صدرالحفاظ، گنجی شافعی (درگذشته 658 ه. ق) که شرح حالش در ج 1 ص 196 ترجمه الغدیر گذشت، در کتاب (کفایة الطالب) ص 17، اشعار را به لفظ ابونعیم روایت نموده.
10- شیخ الاسلام، صدرالدین حموینی (درگذشته 722 ه. ق) که شرح حالش در ج 1 ص 200 ترجمه الغدیر گذشت، اشعار را در کتاب (فرائد السمطین) در باب 12 از شیخ تاج الدین ابوطالب علی بن الحب بن عثمان الخازن، از برهان الدین ناصر ابن ابی المکارم المطرزی، از اخطب خوارزم به سند و متنی که او ذکر کرده نقل می کند.
11- حافظ جمال الدین محمد بن یوسف زرندی شمس الدین حنفی (درگذشته حدود 757 ه. ق) اشعار را در کتاب (نظم درر السمطین) نقل می کند.
12- حافظ جلال الدین سیوطی، (درگذشته 911 ه. ق)، اشعار را در (رسالة الازدهار فیما عقده الشعراء من الاشعار) از تذکره شیخ تاج الدین ابن مکتوم حنفی، (درگذشته 749 ه. ق) نقل می کند.

راویان این اشعار از بزرگان شیعه

1- ابوعبدالله محمد بن احمد المفجع (درگذشته 227 ه. ق) اشعار را در شرح قصیده خود که به (الاشباه) معروف است، از عبدالله بن محمد بن عایشه قرشی، از مبارک، از عبدالله بن ابوسلمان، از عطا، از جابر بن عبدالله روایت کند که: «رسول خدا (ص) در غدیر خم، زیر درختان عظیمی فرود آمد. روز گرمی بود. بعضی مجبور بودند از لباس خود سایبانی بسازند، و بعضی دیگر لباس خود را تر نموده به سر می گذاشتند تا از شدت گرما بکاهند، در این هنگام بود که رسول اکرم (ص) به پا خاست و فرمود: ای گروه مردم! آیا من به مؤمنان از خودشان سزاوارتر نیستم و زنان من ام المؤمنین نیستند؟ گفتیم: چنین است ای رسول خدا! سپس دست علی را گرفت و بلند کرد و فرمود: شما را به شهادت می گیرم که: «من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه» و این سخن را سه بار تکرار فرمود. عمر بعد از شنیدن کلام رسول خدا (ص) گفت: ای ابا الحسن (کنیه حضرت علی (ع) است)! بر تو گوارا باد که اکنون مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن شدی! سپس شخصی از میان جمعیت برخاست و از رسول خدا (ص) اجازه خواست که اشعاری درباره علی بسراید. حضرت فرمود: ای حسان بگو! و حسان چنین سرود: ینادیهم یوم الغدیر نبیهم... تا آخر اشعار که ترجمه اش گذشت.»
2- ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم بن یزید طبری، قصیده حسان را در (المسترشد) به اسنادش از یحیی حمانی، از قیس، از عبدی، از ابی سعید به لفظی که ابونعیم اصفهانی نقل کرده روایت نموده فقط بیت سوم چنین است:
الهک مولانا و انت ولینا *** و لا تجدن منا لک الیوم عاصیا
«خدای تو مولای ماست و تو (پیامبر) ولی مائی. و امروز، هیچ یک از ما را نمی یابی که بر تو عصیان کند.»
3- استاد بزرگ، ابوجعفر صدوق محمد بن بابویه قمی، (درگذشته 381 ه. ق) قصیده حسان را در کتاب (امالی) ص 343 به سند و متنی که مرزبانی نقل کرده، روایت می کند.
4- شریف رضی (درگذشته 406 ه. ق) گردآورنده نهج البلاغه، قصیده را در (خصایص الائمه) نقل می کند.
5- معلم امت اسلامی، استاد بزرگوار، شیخ مفید (درگذشته 413 ه. ق) در کتاب الفصول المختاره ج 1 ص 87 قصیده حسان را ذکر نموده و اضافه می کند یکی از مواردی که دلالت بر صحت قول شیعه دارد که پیامبر اکرم در غدیر خم از کلمه مولا امامت و رهبری امت را اراده فرموده، شعر حسان است. روایت چنین آمده: «هنگامی که رسول خدا (ص) علی را در روز غدیر به امامت نصب نمود، و سخنانی درباره علی فرمود، حسان از حضرت اجازه خواست تا در این باره شعری بسراید و چنین سرود: ینادیهم یوم الغدیر نبیهم... تا آخر ابیات، پس از تمام شدن شعر حضرت فرمودند: «لا تزال یا حسان مؤیدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانک؛ تا آن زمان که ما را، با زبان خود یاری می کنی، از تأییدات روح القدس بهرمند گردی». پس اگر مقصود پیغمبر از مولا امامت نبود، اولا حسان را برای این شعرش تمجید نمی کرد و ثانیا باید او را متوجه میکرد که مقصود من از مولا امامت نیست، چرا خلاف مقصود من شعر گفتی (در حالی که حضرت چنین نفرمود).»
همچنین شیخ مفید در رساله ای که در معنای مولی تألیف کرده، شعر حسان را نقل نموده و سپس می گوید: «شعر حسان در این باره مشهور است، او شاعر دربار رسول خداست و کسی است که پیغمبر جمله «لا تزال مؤیدا بروح القدس ما نصرتنا بلسانک» را درباره او فرموده است و این کلام، صریح در اقرار به امامت علی (ع) است که از کلام رسول اکرم (ص) در روز غدیر استفاده شده و به هیچ وجه تأویل نمی پذیرد و حمل آن به معنای غیر حقیقی هم جائز نیست.» نیز، شعر حسان را در کتابهای (النصرة لسید العترة فی حرب البصرة) و (الارشاد) ص 31- 64 با لفظی نزدیک به نقل ابونعیم اصفهانی روایت کرده است.
6- شریف مرتضی (علم الهدی) (درگذشته 436 ه. ق) قصیده را در شرح بائیه سید حمیری نقل می کند.
7- ابوالفتح کراجکی (درگذشته 449 ه. ق) در ص 123 (کنزالفواید) قصیده حسان را نقل و سپس کلامی دارد که خلاصه اش این است: «شعر حسان به سرعت منتشر و کاروانیان به همراه خود به اطراف بردند، این شعر متضمن اقرار به امامت امیر مؤمنان و ریاست او بر جمله مردمان است، هنگامی که در حضور پیامبر (ص) این شعر را سرود حضرت او را تصدیق فرموده دعایش نمود که: لا تزال یا حسان مؤیدا ما نصرتنا بلسانک.»
8- شیخ عبیدالله بن عبدالله اسدابادی شعر حسان را در (المقنع) در بحث امامت روایت نموده است.
9- شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی، (درگذشته 460 ه. ق) در (تلخیص الشافی) اشعار را نقل می کند.
10- مفسر بزرگوار، ابوالفتوح خزاعی رازی، که از استادان روایتی ابن شهرآشوب (درگذشته 588 ه. ق) است در ج 2 ص 192 تفسیر خود شعر حسان را با لفظی قریب به نقل ابونعیم اصفهانی روایت نموده به اضافه این بیت.
فخص بها دون البریة کلها *** علیا و سماه الوزیر المواخیا
«امامت و رهبری امت را مخصوص علی دانست و او را وزیر برادر خود خواند.»
11- استاد بزرگوار، ابوعلی شهید (که شرح حالش در کتاب ما (شهداء الفضیله) ص 37 آمده) شعر حسان را در (روضة الواعظین) ص 90 روایت نموده است.
12- ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، اشعار مزبور را در (اعلام الوری) ص 81 روایت نموده.
13- ابن شهرآشوب سروی (درگذشته 588 ه. ق) در ج 3 ص 35 کتاب (المناقب) اشعار را نقل کرده است.
14- ابوزکریا یحیی بن حسن حلی مشهور به ابن بطریق، اشعار مزبور را در (الخصایص) ص 37 از طریق ابونعیم اصفهانی روایت نموده است.
15- سید هبة الدین اشعار را در کتاب خطی خود (المجموع الرائق) نقل نموده.
16- سرور ما، رضی الدین علی بن طاوس (درگذشته 664 ه. ق) در ص 35 (الطرائف) اشعار را ذکر فرموده است.
17- بهاء الدین ابوالحسن اربلی (درگذشته 692 در ص 94 کشف الغمة) نقل نموده.
18- عمادالدین حسن طبری در (الکامل البهائی) ص 152 و 217 شعر حسان را نقل کرده است.
19- شیخ یوسف بن ابی حاتم شامی، اشعار مزبور را در دو موضع از کتابش (الدرالنظیم) ذکر کرده است.
20- شیخ علی بیاضی عاملی در کتاب (الصراط المستقیم) شعر حسان را نقل کرده.
21- قاضی نورالله مرعشی شهید (که به سال 1019 ه. ق به شهادت رسید) که شرح حالش در (شهداء الفضیلة) ص 171 آمده اشعار حسان را در (مجالس المؤمنین) ص 21 ذکر نموده است.
22- محقق بزرگوار محسن کاشانی (فیض کاشانی) (درگذشته 1091 ه- ق) اشعار حسان را در (علم الیقین) ص 142 از کتاب (إلتهاب نیران الأحزان) به لفظی نزدیک به لفظ سلیم بن قیس هلالی تابعی نقل می کند که:
ینادیهم یوم الغدیر نبیهم *** بخم و أسمع بالنبی منادیا
و قد جاءه جبریل عن أمر ربه *** بأنک معصوم فلا تک وانیا
و بلغهم ما أنزل الله ربهم *** إلیک و لا تخش هناک الأعادیا
فقام به إذ ذاک رافع کفه *** بکف علی معلن الصوت عالیا
فقال فمن مولاکم و ولیکم *** فقالوا و لم یبدوا هناک تعامیا
إلهک مولانا و أنت ولینا *** و لن تجدن فینا لک الیوم عاصیا
فقال له قم یا علی فإننی *** رضیتک من بعدی إماما و هادیا
فمن کنت مولاه فهذا ولیه *** فکونوا له أنصار صدق موالیا
هناک دعا اللهم وال ولیه *** و کن للذی عادی علیا معادیا
فیا رب أنصر ناصریه لنصرهم *** إمام هدی کالبدر یجلو الدیاجیا
ترجمه: «پیامبر گرامی، روز غدیر به مسلمانان ندا کرد! و گفت: جبرئیل، از جانب حق این حکم آورد، که تو معصومی و نباید سستی کنی. آنچه خدا نازل فرموده به مردم ابلاغ کن، و از دشمنان هیچ باکی نداشته باش. پیامبر برای تبلیغ امر خدا در حالی که دست علی را بلند کرده بود به پا خاست و با صدای بلند اعلان کرد: و فرمود: مولا و ولی شما کیست؟ و آنان بدون چشم پوشی گفتند: خدای تو مولای ماست و تو ولی مائی! و از ما، هیچگونه عصیانی در این زمینه نخواهی دید. پیغمبر اکرم به علی فرمود: برخیز که تو بعد از من پیشوا و هادی این خلقی. پس، هر که من مولای اویم، علی مولای اوست و بر شماست که به راستی پیرو او باشید. در این هنگام دعا کرد و گفت: خداوندا! دوستدار دوستان علی باش و دشمن دشمنانش! و ای پروردگار! آنکه پیشوای هدایتها و زداینده تاریکیها را یاری کرد یاریش فرما!»
23- شیخ ابراهیم قطیفی، شعر حسان را به لفظی که ملامحسن فیض کاشانی نقل کرده، در کتاب (الفرقة الناجیة) روایت نموده است.
24- سید هاشم بحرانی، (درگذشته 1107 ه. ق) در ص 87 (غایة المرام) اشعار را نقل نموده است.
25- علامه مجلسی (درگذشته 1111 ه. ق) در ج 9 ص 234 و 259 کتاب (بحارالانوار) اشعار مزبور را نقل کرده است.
26- استاد ما، بحرانی صاحب کتاب (الحدایق) (درگذشته 1186 ه. ق) در ج 2 ص 18 کشکول خود، اشعار را نقل نموده است.
و ما به همین مقدار اکتفاء می کنیم و الا افراد دیگری هستند که این اشعار را روایت نموده اند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا