دیوان شیخ بهایی

یکی دیگر از آثار ادبی بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی فرزند شیخ عزالدین حسینی بن الصمد از علمای بزرگ جبل عامل لبنان است؛ که در اکثر علوم عصر خویش به درجۀ استادی نائل گشت و آثار بر جای مانده از او همه حکایت از تبحر، استادی و جامعیت او می کنند.
در این کتاب ابیات پراکنده و رباعیات شیخ، در دیگر آثار ایشان، با تلاش های استاد سعید نفیسی گردآوری شده و به ترتیب حروف هجا ثبت شده است که روی هم رفته 261 بیت می شود و درکنار این چهار منظومه چاپ شده است.
از اشعار فارسی شیخ بهایی گذشته از چند غزل و قطعه و رباعی و ابیات پراکنده که در سفینه ها و مولفات وی باقی مانده چند مثنوی جداگانه مستقل باقی مانده است:
منظومه ای به وزن و سیاق و روش و حتی به لحن و زبان خاص مثنوی جلال الدین محمد بلخی مولوی که شامل 1434 بیت است و بدین بیت آغاز می شود:
گـــر شما را غــفلت و آلایــش است *** پیش ماهم رحــمت و بخشایــش است
شیخ در این منظومه مضامین عارفانه دقیق و دل نشین را در کمال خوبی پرورانده است و اگر در سه جای این منظومه تخلص خود را نیاورده بود، ممکن نبود کسی تصور کند از شیخ بهایی است. اصل مضمون این منظومه داستانی است که شاهی طوطی یی داشته و آن را بسیار گرامی می شمرده و برای آن که طوطی بیناتر و داناتر شود و از مردم کشور او را خبر رساند و با دلسوزی تمام او را از خود دور کرده و به سفر در جزیره ای نزد دانشمندی فرستاده است که جهان گردیده و جهان دیده شود و او را از آنچه بیند آگاه کند و چون در این منظومه داستان طوطی به پایان نرسیده و نتیجه از بازگشت آن گرفته نشده، می توان حدس زد که نا تمام مانده است یا اینکه نسخه ناقص است.
منظومه دوم همان مثنوی «سوانح السفر الحجاز» معروف به نان و حلوا است که به همان وزن و سیاق مثنوی مولوی سروده شده و بسیار معروف و رایج است. شیخ در منظومه «نان و حلوا» جمیع مشاغل و مساعی آدمی زادگان، را باطل و بی حاصل خوانده، هرچه در این دارالغرور اندوخته اند، جز معرفت و اطاعت خداوند یکتا، همه را پوچ و نتیجه غفلت و موجب ندامت می شمارد.
این منظومه چندین بار در ایران و خارج از ایران جداگانه یا با کتاب های دیگر چاپ شده و نسخه های کامل آن شامل 408 بیت است و به این بیت آغاز می شود:
ایـها اللاهـی عــن الــعهد القدیـــــم *** ایــها الساهی عــن النــهج القــویــم
منظومه شیر و شکر که در کشکول آن را درج کرده است. این مثنوی شامل 141 بیت و در بحر خبب که از بحور متداول در میان شعرای عرب است می باشد و پیش از شیخ بهایی کسی در زبان فارسی به این وزن مثنوی نسروده است و بیت اول آن این است:
ای مرکـــز دایـــره امـــکان *** وی زبــده عالــم کون و مـــکان
مثنوی دیگری به همان وزن مثنوی مولوی و نان و حلوا که به نام "نان و پنیر" خوانده شده که شامل 309 بیت می باشد و با این بیت آغاز می شود:
ای کـه روز و شب زنی از عـــلم لاف *** هیــچ بر جـهلت نداری اعتـــراف
چنانچه از اشعار شیخ پیداست در غزل و رباعی بهایی سبک شعرای متصوف ایران را در کمال خوبی پیش گرفته و اغلب سخن او به غزلیات معروف فخرالدین عراقی شاعر متصوف قرن هفتم ایران و گاهی نیز به اشعار حافظ شبیه شده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمدبن عزالدین شیخ حسین جبعی عاملی حارثی همدانی، فقیه، محدث، مفسر ریاضی، حکیم، ادیب، شاعر به زبان فارسی و عربی و جامع علوم عقلیه و نقلیه و در مجموع از دانشمندان بزرگ ایرانی شیعه، که در سال 953 هجری قمری در «بعلبک» جبل عامل، به دنیا آمد. در همان کودکی همراه پدرش به ایران آمد و نزد او عربی، تفسیر و حدیث را یاد گرفت و سپس نزد علمای دیگر در قزوین و دیگر شهرهای ایران، تحصیلاتش را ادامه داد. بعد از طی تمامی مراحل علمی و رسیدن به کمالات، به دستور شاه عباس ریاست علمی مذهبی اصفهان به او واگذار و پس از فوت پدرش "شیخ علی منشار"، لقب "شیخ الاسلامی" از طرف شاه عباس صفوی به او تفویض شد. سال 984 هـ ق، همراه پدرش به حج رفت و در سال 1008 هـ ق، همراه شاه عباس کبیر پیاده به مشهد مقدس سفر کرد. وی سفرهای دیگری به هرات، آذربایجان، دمشق، فلسطین و مصر و عراق نمود. در هر شهری مورد احترام فوق العاده بود و ملاقات هایی با بعضی از اهل کمال و علما و فضلا داشت و گاهی نیز مباحثات علمی و مذهبی با پیشوایان مذاهب دیگر داشت و بالاخره به ایران برگشت و در اصفهان در گذشت. از اساتید او می توان ملاعبدالله یزدی، صاحب حاشیه تهذیب المنطق را نام برد و از شاگردان او، ملامحسن فیض کاشانی، ملاصدرا شیرازی و مجلسی اول و ملامحمد صالح مازندرانی می باشند. آثار و تألیفات بسیاری داشته و کشکول شیخ بهائی و طومار شیخ بهائی از جمله آنهاست. وفات او، در شوال 1032 هـ ق و مزارش در شهر مقدس مشهد می باشد.

ساختاربندی کتاب:
غزلیات
مثنویات
1- نان و حلوا
2- شیر و شکر
3- نان و پنیر
اشعار پراکنده
مثنویات پراکنده
مستزاد
مخمس
قطعات
رباعیات
پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش

منـابـع

کلیــد واژه هــا