آثار و تالیفات ابوحیان توحیدی

ویژگی آثار ابوحیان

به گفته ی یاقوت، ابوحیان طبعی تند داشت و طعن مردم از ویژگیهای بارز آثار اوست. وی حتی بسیاری از استادان خود از جمله ابوعلی سینا و ابن مسکویه را مورد انتقاداتی گزنده قرار داده است. با این حال اوصافی که ابوحیان از اطرافیانش در جای جای آثارش به دست داده، چه از لحاظ ادبی و چه از دیدگاه انتقادی قابل تأمل است. از دیگر ویژگیهای آثار ابوحیان روح ناامید و مأیوس اوست. وی در نوشته هایش پیوسته زبان به شکایت می گشاید و بر آلام خود می گرید. ابوحیان ظاهرا تنها نویسنده ی اسلامی است که از خودکشی بحث کرده است، اما بارزترین ویژگی آثار وی آمیختگی ادب و فلسفه در آنهاست که از خصوصیات شیوه ی فلسفی ابوسلیمان است. تمامی این اوصاف نثری پدید می آورد که سبب می گردد نگارنده اش حتی به عنوان بهترین نثر نویس عرب معرفی گردد. به واقع نمی دانیم پس از آنکه ابوحیان کتابهایش را سوزاند، چه مقدار از آنها به کلی از میان رفت. آنچه اکنون به دست ما رسیده، عناوین چندی است که یاقوت و چند منبع دیگر نام می برند که به شرح آنها می پردازیم:

آثار چاپ شده

1- الاشارات الالهیة. این کتاب تنها اثری است که از آثار ابوحیان در تصوف بر جا مانده و شامل 54 رساله رد مواعظه و ادعیه ی صوفیه است. از فقراتی از کتاب چنین استنباط می شود که ابوحیان این اثر را در دوران کهنسالی تألیف کرده است. ابوحیان در این اثر به بسیاری از اصطلاحات مرسوم بین متصوفان اشاره کرده است. زکریا ابراهیم به تأثرات ابوحیان از مزامیر داوود (ع) و تعلیمات عیسی (ع) نیز در این کتاب اشاره دارد. بخش اول این اثر به کوشش عبدالرحمن بدوی در قاهره (1950م) به چاپ رسیده است. ظاهرا قسمتهایی از الاشارات الالهیة که ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه نقل کرده، از جزء دوم کتاب است که مفقود شده است.
2- الامتاع و المؤانسة. این کتاب شرح مجالس ابوحیان با ابن سعدان وزیر است که بر سیاق داستانهای هزار و یک شب، در 40 شب ترتیب یافته است. بدینسان که وزیر مسئله ای مطرح می کرد و ابوحیان با خاطری آسوده به آن پاسخ می گفت. موضوعات این مجالس را مطالب گوناگونی درباره ی فلسفه، اخلاق،کلام، شریعت، تصوف، ادب و حساب تشکیل می دهد و اگر چه از جنگهای ادبی ابوحیان است، امامسائل فلسفی متعددی در جای جای کتاب بیان شده است. هر مجلس با شعری یا لطیفه ای با عنوان «ملحة الوداع» یا «خاتمة المجلس» پایان می پذیرد. نوع مطالب، بیانگر چگونگی محافل اشرافی- فرهنگی آن روزگار است، اما در عین حال جوش و خروش جامعه نیز در این کتاب منعکس شده است و ابوحیان در این موارد دقیقا نویسنده ای مردمی است. از دیگر فواید کتاب، اطلاعی است که درباره ی نویسندگان رسائل اخوان الصفاء به دست می دهد. در حقیقت همدلی و نزدیکی افق فکری ابوحیان با اخوان الصفاء لااقل در مرحله ای از زمان قابل قبول است و مشابهت او با اخوان الصفاء کم نیست. یکی دیگر از نکات برجسته ی کتاب الامتاع مباحثه ی ابوسعید سیرافی با متی بن یونس در مقایسه میان نحو و منطق است. به درستی مشخص نیست که آنچه در کتاب آمده، عین مذاکرات مجالس شبانه با ابن سعدان است و یا ابوحیان هنگام گردآوری در آن داخل و تصرف نموده است. این اثر پس از 373 ق تألیف شده است. چنان که از مقدمه ی ابوحیان بر کتاب برمی آید، وی ان را به در خواست ابوالوفاء بوزجانی گرد آورد.
3- الرسالة البغدادیة، به کوشش عبود شالجی در بیروت (1980 م) به چاپ رسیده است.
4- البصائر و الذخائر. این کتاب به گفته ی مؤلف در بین سالهای 350-365 ق تألیف شده است، اگر چه ذکر برخی حوادث تاریخی همچون وفات ابوالقاسم دارکی گویای آن است که مؤلف در سالهای بعد نیز تصرفاتی در کتاب کرده است. منابع این کتاب عبارت است از قرآن مجید، سنت و عقل و تجربه. مایه ی اصلی این اثر، یادداشتهایی است که ابوحیان هنگام استساخ برای خود برمی داشته است و از منابع اصلی کتاب خود آثاری چون النوادر ابن اعرابی، الکامل مبرد، عیون الخبار ابن قتیبه، مجالسات ثعلب، المنظوم و المنثور ابن ابی طاهر و غیره را برمی شمارد. روش کتاب، همان روش جاحظ در البیان است که موضوعات مختلف به طور پراکنده و بدون نظمی خاص در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. گرچه این اثر بر نقل و روایت استوار است، اما نقل او با نقد همراه است و گاه پرسشهای تفکرانگیز به میان می آورد. ابوحیان در این اثر اطلاعات سودمندی هم درباره ی فرق مختلف کلامی همچون امامیه و نیز صوفیه آورده که مغتنم است. ابوحیان ضمن بیان مطالب گاه از حدود ادب و اخلاق فراتر می رود و مسائلی رکیک و سخیف بیان می دارد. کتاب که در 10 جزء نگارش یافته، مفصل ترین اثر ابوحیان است.
5-حکایة ابی القاسم البغدادی. این کتاب را نخستین بار آدام متز چاپ کرده و نام مؤلف آن را ابومطهر ازدی ذکر نموده است، اما مصطفی جواد در مقاله ای که با عنوان «حکایة ابی القاسم البغدادی هل هی لابی حیان التوحیدی» در 1964 م در مجله ی الاستاذ به چاپ رساند، کوشش کرد تا با توجه به مشترکات این اثرر و الامتاع و المؤانسة، آن را به ابوحیان نسبت دهد، علاوه بر این نکات مشترک، توجه ابوحیان به اصطلاحات و دشنامهای اوباش و عوام در البصائر و الذخائر می تواند مؤید نظر مصطفی جواد باشد.
6 - «رسالة الحیاة» گفتاری است در بیان معانی دهگانه ی حیات که به گفته ی او کنه معنای نهم و دهم یعنی کاربرد کلمه ی حیات درباره ی ملائکه و کاربرد کلمه ی حی درباره ی خدا برای بشر معلوم نیست.این رساله در حقیقت مجموعه ای است از نظریات فلاسفه و متفکران درباره ی زندگی پس از مرگ، همچنین گزیده هایی از آراء فلاسفه ی یونان چون فیثاغورس و سقراط و افلاطون را درباره ی حیات و مرگ در بر می گیرد. از عبارتهای پایانی رساله چنین برمی آید که ابوحیان آن را در واپسین سالهای زندگی و احتمالا پس از 390 ق تألیف کرده است. این رساله توسط ابراهیم کیلانی در بیروت (1951م) ضمن ثلاث رسائل و بار دیگر به کوشش همو در مجموعه ی رسائل ابی حیان التوحیدی به چاپ رسید.
7- «رسالة السقیفة» مطالب این رساله که نشان دهنده ی منازعات اهل سنت و شیعه در روزگار آل بویه است، بر زبان ابوبکر، عمر، ابوعبیده و حضرت علی (ع) جاری شده است. ابن ابی الحدید که این رساله را ضمن شرح نهج البلاغة نقل کرده است، به طور مشروح به بحث در محتوای رساله پرداخته و صریحا می گوید که این رساله در حقیقت ساخته و پرداخته ی خود ابوحیان است و او این رساله را نیز مانند موارد مشابه دیگر از زبان ابوحامد مرورودی بیان کرده است. ظاهرا در سالهای بعد ابوحیان خود تصریح کرده که این رساله را در مقابله به «رافضه» بر ساخته است. علاوه بر ابن ابی الحدید منابع دیگر از یک بار در ثلات رسائل و بار دیگر در مجموعه ی رسائل ابی حیان التوحیدی به چاپ رسیده است.
8-«الصداقة و الصدیق» ابوحیان تألیف این کتاب را در حدود 371 ق و به درخواست ابن سعدان آغاز کرد، اما با شروع وزارت ابن سعدان و اشتغال وی بدین امر، رساله ناتمام باقی ماند تا اینکه در 400 ق آن را به اتمام رسانید. کتاب مجموعه ای از سخنان منثور و منظوم پیشینیان و متأخران در باب دوست و دوستی است. او نه تنها زیباترین سخنان علما و ادبای پس از اسلام و پیش از آن را جمع آورده، بلکه از نقل سخنان علمای یونان و فارس و... نیز غافل نبوده است. گرچه بین آغاز تا اتمام رساله 30 سال فاصله افتاده است، اما در تمامی این مدت روحیه ی ابوحیان، روحیه ی فردی ناامید، مأیوس و دل شکسته از مردم روزگار است که نشان از رنج دائمی او در طول حیات دارد. خلاصه ی نظر ابوحیان دوستی این است که جز میان دین داران حقیقی، دوستی راستین بعید و یا بسیار نادر است. این کتاب بارها از جمله در قاهره (1972 م ) و به کوشش علی متولی صلاح به چاپ رسیده است.
9- «رسالة فی العلوم». ابوحیان این اثر را در پاسخ کسی که گفته بود «منطق راهی در فقه ندارد و فلسفه ربطی به دین ندارد و حکمت را اثری در احکام نیست» نگاشته است.. ابوحیان در این رساله به دفاع از علم پرداخته، سعی به ارائه ی تعریف علوم مختلف از فقه، کلام، نحو، بلاغت و تصوف می کند.
10- «رسالة فی علم الکتابه». در منابع از این اثر ذکری به میان نیامده و تنها در متن آن از ابوحیان به عنوان مؤلف نام برده شده است. با این همه قراین موجود در متن رساله صحت انتساب آن را به وی تأیید می کند. این رساله که نتیجه ی سالها کار نسخه نگاری ابوحیان است، از نخستین آثاری است که در زمینه ی انواع خط، قلم و کتابت عربی به رشته ی تحریر در آمده است. این رساله یک بار توسط روزنتال همراه با ترجمه ی انگلیسی در 1948 م و مجددا به وسیله ی ابراهیم کیلانی در ثلاث رسائل و نیز رسائل ابی حیان التوحیدی به چاپ رسیده است. همچنین ترجمه ی فارسی در شماره ی 34 مجله ی مشکوة (1371ش) چاپ شده است.
11- «مثالب الوزیرین» یا اخلاق الوزیرین، کتابی است که ابوحیان در مقابله با کج رفتاریهای ابن عمید و صاحب بن عباد، در هجو این دو وزیر نگاشته است. او با مهارت تمام به ریشخند خصوصیات جسمی و روحی آن دو پرداخته و به ویژه از ابن عباد انتقام گرفته است. قدرت ابوحیان در وصف وترسیم به خوبی در این کتاب هویداست. برخی از متأخران، نگارش چنین کتابی را با طبع عرفانی یک صوفی سازگار ندانسته و بر او خرده گرفته اند و در میان پیشینیان اعتقاد بر این بوده که این اثر شوم است و حتی داشتن آن بدبختی می آورد. بعید نیست که چنین باوری از جانب طرفداران صاحب بن عباد برای منع مردم از خواندن این کتاب شایع شده باشد. از جهت نثر و تواناییهای ادبی این کتاب را بهترین اثر ابوحیان می توان محسوب داشت.
12- المقابسات، ابوحیان این اثر را در فاصله ی سالهای 360 تا 390 ق جمع آوری کرده است. این کتاب شامل 106 مجلس از نوع محافل فلسفی سده ی 4 ق است که با حضور فیلسوفانی چون ابوسلیمان سجستانی و ابوالفتح نوشجانی، غلام زحل و جز آنان تشکیل می شد. این اثر از آن روی که اطلاعات منحصر و جالبی درباره ی فلاسفه ی نیمه ی دوم سده ی 4 ق که بیشتر منابع از آن غفلت کرده اند، به دست می دهد، از جهت تاریخ فلسفه قابل توجه و حائز اهمیت است. نکته ی قابل بررسی در المقابسات آن است که معلوم نیست آیا ابوحیان در نقل این مجالس امانتدار بوده و یا اینکه بعضی مذاکرات و مباحث این کتاب را به ابتکار خود نگاشته است. با این همه وی نماینده ی صادقی از حال و هوای محافل فلسفی آن روزگار است. در این کتاب، ابوحیان همچون افلاطون که محاورات سقراط را (یا به عبارت بهتر محاوراتی از قول سقراط را) به قلم آورده، خواننده را با نظریات گوناگون درباره ی یک مسئله آشنا می کند و در بیشتر موارد (بدون آنکه خودد داوری کند و رأیی خاص را برگزیند) امر انتخاب را به عهده ی خواننده می گذارد.
ابوحیان با چیرگی و توانایی، پیچیده ترین مسائل فلسفی کتاب را در پوششی از الفاظ زیبا و عبارات ادبی بیان نموده است و اگر در الامتاع آنجا که به ادب مشغول است، از فلسفه نیز غافل نیست، در المقابسات که به فلسفه می پردازد، از بیان الفاظ ادبی دور نمانده است و از همین جاست که یاقوت از او با عبارت «ادیب الافلاسفة و فیلسوف الادباء» یاد کرده است درباره ی المقاسبات مطالعات زیادی از سوی محققان غربی و اسلامی صورت گرفته، ولی هنوز زمینه های بکر تحقیقی درباره ی این کتاب فراوان است چابهای متعددی از کتاب صورت گرفته که از آن جمله است چاپ سندوبی (قاهره، 1347 ق / 1929م ) و چاپ محمد توفیق حسین (بغداد، 1970م ).
13- الهوامل و الشوامل. تألیف این کتاب مربوط به ایامی است که ابوحیان در ری دربار ابن عمید به سر می برده است. کتاب مشتمل بر پرسشها (الهوامل). پاسخهایی (الشوامل) است که میان ابوحیان و ابوعلی مسکویه فیلسوف و مورخ مشهور و کتابدار ابن عمید مبادله شده است. ابوحیان در این پرسشها گویی به صدای بلند می اندیشد، نظیر همین سؤالات را بعدها در حوزه ی ابوسلیمان نیز مطرح ساخت. گرچه ابوحیان در الامتاع و المؤانسة با لحنی استهزا آمیز از ابوعلی مسکویه نام می برد و او ار به سبب پرداختن به کیمیا سرزنش می کند، اما از لحن سؤالها چنین برمی آید که هنگام طرح آنها به ابوعلی به دیده ی استاد خود می نگریسته است. 175 پرسش در این کتاب آمده است که مسائل گوناگون فلسفی، علمی، اجتماعی، روانی و... را در بر می گیرد. این کتاب در 1951م به کوشش احمد امین و احمد صقر به چاپ رسیده است.

مجموعه رسائل ابوحیان

رسائل ابوحیان را ابراهیم کیلانی ضمن مجموعه ای با عنوان رسائل ابی حیان التوحیدی از منابع مختلف جمع آوری کرده و به چاپ رسانده است، این رسائل علاوه بر رساله های «السقیفة»، «فی علم الکتابة»، «الحیاة» و «فی العلوم» که پیش از این بدانها اشاره شد، عبارتند از: «رسالة الی ابی الفتح بن العمید»؛ «رسالة الی ابی الوفاء المهندسی البوزجانی»؛ «رسالة الی الوزیر ابی عبدالله العارض» و «رسالة الی القاضی ابی سهل علی بن محمد».
الحج العقلی اذاضاق الفضاء عن الحج الشرعی. چنان که گذشت در برخی از منابع، ابوحیان به الحاد متصف شده است و از آنجا که در بین دیگر آثار وی مطلبی که مؤید این اتهام باشد، یافت نشده، جمعی وجود این کتاب را تأییدی بر این مدعا دانسته اند. خوانساری که خود کتاب را ندیده، آن را مشابه آنچه حسین بن منصور حلاج در نوشته هایش از آن به عنوان «حج فقرا» تعبیر کرده، می داند، اما ابوحیان د ر353 ق خود به حج دفته و به گفته ی جنید شیرازی او مدتی مجاور بیت الله بوده است. غالبا منابع به وجود نسخه ای از این کتاب اشارتی ندارند و آن را در شمار کتابهای از دست رفته ی ابوحیان معرفی می کنند. اما محمد کردعلی از کتابی با نام الحجیج تألیف توحیدی در مجموعه ی کتب ابوحیان نام می برد که نسخه ای از آن در لنینگراد موجود است و زکریا ابراهیم نیز گرچه نسخه را ندیده، اما آن را همان الحج العقلی معرفی می کند.
الرد علی ابن جنی فی شعر المتنبی. نسخه ای از این کتاب در حلب نگهداری می شود.
سید نیز به نسخه ای تحت عنوان رسالة فی التشویق الی الحیاة الدائمة و البقاء السرمد اشاره دارد.

آثار یافت نشده ی ابوحیان

برای ابوحیان کتابهای دیگری نیز ذکر کرده اند که امروزه نشانی از آنها در دست نیست. از جمله ی این کتابهاست:
1- الرسالة فی اخبار الصوفیة که به نظر می رسد در طبقات اهل تصوف تألیف شده باشد؛
2- تفریظ الجاحظ. ابوحیان که سخت شیفته ی جاحظ بوده و در شیوه ی نگارش او را سرمشق خود قرار داده است، با زیباترین و شیواترین عبارات وی را ستوده است. هر چند این رساله را در دست نداریم، اما یاقوت که خود از شیفتگان جاحظ ابوحیان است، پاره هایی مفصلی از کتاب را ذیل احوال جاحظ، ابوسعید سیراقی و احمد بن داوود دینوری نقل کرده است؛
3- الزلفی (یا الزلفة). این کتاب نیز مورد استفاده ی مؤلفان دیگر را گرفته است؛
4- المحاضرات و المناظرات. این کتاب در سالهای 382-383 ق برای ابوالقاسم مدلجی وزیر صمصام الدوله در شیراز تألیف شده و چنان که از عنوان آن برمی آید، مجموعه ای از مباحث ادبی و لغوی را دربرمی گرفته است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا