بررسی مسأله تقلید از گذشتگان در قرآن

قرآن مجید، تقلید بی دلیل گذشتگان و تکیه بر آنان را دور از عقل و کاری ناشایست می داند و مردم را از تقلید و تکیه بر حذر می دارد. همان طور که می دانیم، این یک پدیده ی مستمر و فراگیر در تاریخ بشری است که اساسی ترین نقش را در رکورد تاریخ به عهده داشته است. اگر همین امروز وضع فرهنگ ها و عقاید، تقلید از گذشتگان –مخصوصا تقلید از شخصیت ها – چشم گیر است؛ به این عنوان که آن صاحب نظران و بانیان این فرهنگ ها و عقاید می باشند. نمونه هایی از آیات قرآنی درباره ی این جریان راکد کننده چنین است:
«بل قالوا انا وجدنا آباءنا علی امة و انا علی آثارهم مهتدون و کذلک ما ارسلنا من قبلک فی قریة من نذیر الا قال مترفوها انا وجدنا آباءنا علی امة و انا علی آثارهم مقتدون قال اولو جءتکم باهدی مما وجدتم علیه آباءکم قالوا انا بما ارسلتم به کافرون؛ بلکه [آن تبهکاران در پاسخ به پیامبر] گفتند: ما پدرانمان را معتقد به عقاید امتی دریافتیم و ما بر مبنای آثار آنان هدایت یافتیم. [همچنین]، ما پیش از تو در هیچ آبادی مبلغی نفرستادیم، مگر این که خودکامگان آن آبادی ها گفتند که ما پدرانمان را معتقد به عقاید امتی دریافتیم و ما از آثار آن ها پیروی می کنیم. [آن فرستاده خداوندی] اگرچه آنچه را که من آورده ام، هدایت کننده تر از آن باشد که پدرانتان را معتقد به آن یافته اید، [شما باز] از پدرانتان تبعیت خواهید کرد؟ آنان گفتند: ما به آن چه که به شما فرستاده شده است، کفر می ورزیم.» (زخرف/ 22-24)
«قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آباءنا؛ [کافران] گفتند: بلکه ما از آنچه که پدرانمان را معتقد به آن یافته ایم، پیروی می کنیم.» (بقره/ 17)
مضمون آیات مبارکه ی مذکور، در سوره های: مائده آیه ی 104، اعراف آیه ی 28، یونس آیه ی 78، انبیا آیه ی 53 نیز وارد شده است.

در بررسی فلسفه ی تاریخ و تحلیل و تحقیق درباره ی اصول و عوامل اساسی آن، توجه و اهتمام به پدیده ی تقلید به تبعیت از گذشتگان –خصوصا از شخصیت های چشم گیر- فوق العاده اهمیت دارد؛ مخصوصا تقلید از شخصیت هایی که به عنوان بنیان گذاران مکتب های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فلسفی –به طور عموم- در تاریخ برای خود جای چشمگیری باز کرده اند. اهمیت تجدید نظر و بررسی های دقیق تر درباره ی شخصیت ها، از آن جا ناشی می شود که آراء و عقایدی که این شخصیت ها از خود در تاریخ به یادگار می گذارند، معمولا با استناد به آن شخصیت ها از هر گونه اعتراض و انتقاد بر کنار می ماند و به عبارت دیگر، مافوق اعتراض و انتقاد قرار می گیرد..
خلفای بنی عباس، امیرالمؤمنین هایی! هستند که نباید جز با احترام و تجلیل از آن ها نام برد! چرا؟ برای اینکه پدرانمان به هر یک از آنان امیرالمؤمنین! گفته اند، پس پیروی از آراء و عقایدشان هم لازم می باشد!
مطابق آیات قرآنی، پدرانمان اگر مجبور نبوده اند، غلط فرموده اند که به آنان امیرالمؤمنین گفته اند. این منطق راکد کننده ای است که با کمال صراحت و به طور فراوان گفته می شود: «تو بهتر می فهمی یا ابن سینا؟» ، «تو بهتر میفهمی یا ابن رشد؟»، تو بهتر می فهمی یا صدرالمتأهلین شیرازی؟»، «تو بهتر می فهمی یا جان لاک؟» تو یا هگل؟ تو یا کانت؟ تو یا آدام اسمیت؟ تو یا ریکاردو؟ تو یا جان استوارت میل؟...

این شخصیت زدگی در تاریخ، جریان بسیار اسفناکی است که عقول و اندیشه ها و وجدان های مردم را تحت الشعاع قرار می دهد؛ در صورتی که به قول علی (ع): «ارزش و عظمت مردان – اعم از شخصیت ها و هر انسانی- با حق سنجیده می شود، نه حق به وسیله ی مردان.»
پاسخ تو بهتر می فهمی یا...، این جمله است: هم من و هم آن شخصیت که امروز به رخ من می کشی، باید از حقیقت پیروی کنیم، و هر کسی که بیشتر به حقیقت نزدیک است، او بهتر می فهمد و باید از او تبعیت کرد.
با اینکه پیشرفت معارف انسانی در قلمرو مختلف انسان و جهان در دوران ما بسیار چشم گیر بوده، ولی این پیشرفت تاکنون نتوانسته است مردم را از بت پرستی های متنوع، مانند شخصیت پرستی، نژاد پرستی، علم پرستی، پول پرستی، قدرت پرستی، مقام پرستی، شهرت پرستی، محبوبیت پرستی و... نجات بدهند. برای به وجود آمدن یک تاریخ سالم و مترقی انسانی، حتما باید با یک مبارزه ی عمیق و گسترده در مقابل این پرسش ها، انسان ها را با خود واقعیت ها و حقایق آشنا کرد، و استعدادهای بسیار با ارزش آنان را، مانند محبت، عشق، فداکاری، پرستش و اندیشه در مسیر حقایق و واقعیات قرار داد.
نتیجه ی بحث گذشته، این اصل سازنده است که آن حیات حقیقی که آدمی را به هدف تکاملی خود موفق می سازد و شواهد روشنی از تاریخ گذشتگان را می توان بر این مدعا منظور نمود، این است که زندگی در پرتو حقایق، تاریخ حیات انسانی را قابل تفسیر و توجیه می نماید، نه در سایه ی اقوام و ملل و شخصیت های گذشته.

منـابـع

کلیــد واژه هــا