بررسی حضور اسودبن قــطبه تمیمی، صحابی ساختگی در نبردهای عراق

ابن ماکولا در «کتاب الاکمال» خود می نویسد: سیف بن عمر می گوید که اسود در فتح قادسیهو دیگر نبردهای بعد از آن شرکت داشته، از جانب سعد وقاص مژده فتح جلولاء را به عمر رسانیده، و اشعار بسیاری نیز سروده است. دارقطنی در «کتاب الموثلف» در پایان ترجمه اسود می نویسد: اینها مطالبی است که سیف بن عمر در کتاب فتوح خود درباره  اسود تمیمی آورده است. ابن عساکر نیز در ترجمه اسود چنین نوشته است: شاعری نام آور است، در نبردهای یرموک، و قادسیه و دیگر جنگها شرکت داشته و در هر کدام به مقتضای حال اشعاری سروده، جنگ آوریهای خود و خاندان خویش را برشمرده است. سپس ابن عساکر روایات سیف را که متضمن اشعار اسود است در تاریخ خود می آورد و با نقل از آنچه ما از کتابهای اکمال و الموثلف آورده ایم پایان بخشیده است. ابن حجر در «کتاب الاصابه» خود با نقل از مآخذ قبلی، و نیز از کتاب فتوح سیف، به شرح حال اسود پرداخته است.

دودمان اسود از دیدگاه سیف

سیف طی روایتهائی که از ابو بجید نافع بن اسود، یعنی پسر همین مرد افسانه ای خود نقل کرده است نسب اسود را چنین خیال نموده: اسود، مکنی به ابومفزر، فرزند قطبه، نواده مالک عمری و از قبیله تمیم بوده است. سیف برای اسود برادری نیز خیال کرده نامش  را اعور نهاده است.

اسود به همراهی خالد در عراق

آنانکه سخن از سیف گرفته اند در شرح حال اسود می گویند: در زمان خلافت ابوبکر، اسود بن قطبه به همراهی خالد بن ولید در فتوح و لشکرکشیها شرکت داشته است. این مطلب را در روایتهای زیر می خوانیم:

نبرد  امغیشیا

طبری جنگ «امغیشیا» را ضمن حوادث سال دوازدهم از هجرت از قول سیف چنین آورده است: خالد بن ولید پس از «نبرد الیس» به جانب امغیشیا که سرزمینی چون حیره بوده و فرات «باذقلی» آنرا مشرف می ساخته است، سپاه کشید. ساکنان آنجا  از ترس جان و حملات بی امان خالد، مال و منال خود بجای گذاشته، به شهرهای دیگر عراق گریختند. خالد چون به شهر بی نگهبان امغیشیا درآمد، فرمان داد تا آنجا را خراب و وجودش را از روی زمین برانداختند. سپاهیان خالد را از تصرف شهر امغیشیا ثروتی بدست آمد که تا آن روز چنان مالی را هرگز به چنگ نیاورده بودند. به هر یک از سواران تنها از غنائم جنگی  معادل یک هزار و پانصد رسید و این مبلغ بغیر از پاداش و جوائزی بوده است که معمولا به جنگ آوران و رزمندگان داده شده است. چون خبر فتح امغیشیا به ابوبکر رسید گفت: شیر شما خالد، بر شیری حمله برد و او را از هم بدرید و به گوشت تر و تازه او دست یافت! راستی که زنان، قهرمانی چون خالد را دیگر نزایند!! یاقوت حموی در «کتاب معجم البلدان» خود خلاصه داستان طبری را در شرح بر امغیشیا، تا آنجا که سپاهیان را از غنائم جنگی بهره ای فراوان بدست آمد، آورده سپس اضافه می کند: ابو مفزر در آن جنگ اشعاری سروده و سپس چهار بیت از اشعار او را آورده است.

اسود، در جنگهای «الثنی و زمیل»
طبری از قول سیف ضمن حوادث سال دوازدهم از هجرت می نویسد: «ربیعه بن بجیر تغلبی» با سپاهیان خود در سرزمین «الثنی و بشر» که همان سرزمین «زمیل اسا» و «قبیله هذیل» ساکن آنجا بودند، فرود آمد. خالد پس از اینکه از نبرد «مصیخ» آسوده خاطر شد روی به جانب الثنی و زمیل که امروز در قسمت شرقی رصافه قرار دارد، نهاد و از سه جانب دشمن را به محاصره  گرفت و در تاریکی شب از سه جهت بر آنها حمله برد و تیغ در میانشان نهاد، طوریکه حتی یک تن از آنها نتوانست جان سالم از آن معرکه بدر برد تا خبر این کشتار مخوف را به دیگران برساند. خالد خمس غنائم جنگی آنجا را به خدمت ابوبکر به مدینه فرستاد. طبری در دنباله داستان می نویسد: قبیله هذیل از معرکه گریخت و به زمینی پناه برد- که سیف آنجا را «بشر» می خواند- و خود را در پناه «عتاب بن فلان» که در بشر سپاهی عظیم فراهم کرده بود، کشید. خالد همان نیرنگ جنگی را که در «الثنی» بکار برده بود اینجا نیز بکار بست، و از سه جانب و شبانگاه بر سپاه عتاب حمله برد و قربانگاهی بزرگ از کشته دشمن بوجود آورد که تا به آنروز چنان کشتار وحشتناکی را بخاطر نداشتند. خالد و سپاهینش از این جنگ غنائم بسیار بدست آوردند. اینها مطالبی بود که طبری از قول سیف در تاریخ خود آورده، و دیگر نویسندگانی پس از او همین ها را از او گرفته و در کتاب خود نقل کرده اند. حموی نیز به روایت سیف اعتماد کرده و در ترجمه «الثنی» می نویسد: «الثنی» به فتح اول و کسر دوم و یاء مشدد، سرزمینی است معروف در شرق «رصافه» که خاندان تغلب و بنو بجیر برای جنگ با خالد در آنجا  اجتماع کرده، لشکرگاه ساختند ولی خالد با نیرنگ جنگی بر آنها دست یافت و همه ایشان را ازپای درآورد. این جنگ در ایام خلافت ابوبکر صدیق و به سال دوازدهم از هجرت به وقوع پیوسته، و ابومفزر در اشعار خود از آن یاد کرده است. سپس حموی پنج بیت شعر به نام ابو مفزر و به عنوان  شاهد بر این مطالب در کتاب خود نقل کرده است. همچنین همین دانشمند در واژه «زمیل» به نقل از کتاب فتوح سیف می نویسد: «زمیل» سرزمینی  است نزدیکیهای «بشر» در قسمت شرقی رصافه، خالد ولید به سال دوازدهم از هجرت و در دوران حکومت ابوبکر بر قبایل تغلب و نمیر و دیگر قبایل آن سامان حمله برد و با آنان جنگید. ابو مفزر از آن نبردها در اشعاری یاد کرده است. در دنبال مطالب فوق، حموی پنج بیت شعر از ابو مفزر را نیز به عنوان شاهد از قول سیف نقل می کند. در این ابیات ابو مفزر خیالی از الثنی و جنگ زمیل و بشر نام برده، سرافرازانه از هذیل، و عتاب و عمرو، و دیگر سرجنبانان آنجا یاد کرده است که چگونه با حملات بی امان خود و ضرب شمشیرها و نیزه های خویش جنگجویان ایشان را تار و مار کرده، اموال و ثروت زنان ایشان را به چنگ آورده اند! عبدالمومن نیز خلاصه مطالب حموی را در «کتاب مراصدالاطلاع» خود نقل کرده است. ابن عساکر از قول سیف درباره ابو مفزر چنین می نویسد: ابو مفزر پس از فتح حیره در کنار خالد ولید و به ایام خلافت ابوبکر(رض) ضمن اشعاری چنین سروده است: از ما به خلیفه- ابوبکر-  پیام بگزار و به او بگو که: ما به بیش از نیمی از سرزمینها و شهرهای شاهان ساسانی دست یافتیم. آنچه را که تا به اینجا آوردیم مطالبی است که سیف درباره «امغیشیا، و الثنی، و بشر و فتوح حیره و کارهای خالد و نیرنگهای جنگی او، در آنجا گفته است؛ و این در صورتیست که بلاذری با باریک بینی خاصی که در جنگها و اتفاقات صدر اسلام در کتاب خود نشان داده است و تمام جزئیات آنها را به قلم آورده، کوچکترین نکته ای از آنها را از نظر دور نداشته است، هیچیک از این مطالب در «کتاب فتوح البلدان» او دیده نمی شود.

بررسی سند روایات سیف

سند سخنان سیف درباره امغیشیا در تاریخ طبری یکی «محمد بن نویره» است که از آفریده های سیف است و وجود خارجی ندارد. دیگری «بحربن فرات عجلی» که ما چنین راوئی را از طریق سیف شناخته ایم که در دو حدیث از او نام برده شده، و چنین نامی در هیچیک از کتابهائی که راویان حدیث  را نام می برند و آنان را معرفی می کنند نیامده است. از این روی او را نیز آفریده های سیف بحساب آورده ایم.

نتیجه و بررسی این داستانها

1- حموی در کتاب «معجم البلدان» خود شهری به نام «امغیشیا» را به نقل از سخنان سیف معرفی می کند و از زبان ابو مفزر، شاعر افسانه ای سیف اشعاری را شاهد بر مطالب خود می آورد، ولی طبری بنا به عادتش در حذف ارجیز، آنها را در پایان مطالب  خود درباره ابومفزر حذف کرده است. اما امغیشیا شهری با چنان عظمت و بزرگی که سیف معرفی کرده، است، ممکن بوده که با وجود نزدیکی زمان سیف به تاریخ وقوع جنگ در آنجا در زمان خلافت ابوبکر، انگشت تردید- و دروغ بر گفته او (سیف) بگذارند. پس با زیرکی و شیطنتی خاص در مقام معالجه چنین پیش آمدی برآمده، ماجرای امغیشیا شهر افسانه ای خود را به آنجا می کشاند که خالد فرمان داد تا سپاهیان او آن را چنان ویران کردند که اثری از چنان شهر با عظمت بر صفحه زمین باقی نمانده است! بدینسان سیف نفسی راحت می کشد و خود را از اندیشه سخن پیرامون وجود مکانی به نام امغیشیا فارغ می سازد.

2- سیف با ویران ساختن امغیشیای افسانه ای خود، به دست خالد مضری، از طرفی برای قریش و تمیم کسب افتخار کرده، عطش تعصبات قبیله گی خویش را تسکین داده است. از سوی دیگر به ندای زندقه خود پاسخ گفته و چنان کشتار وحشیانه و بیرحمانه ای را به سربازان اسلام نسبت می دهد تا به مدت یکهزار و دویست سال چنین خشونت و بیرحمی در تاریخها منعکس شود و بهانه به دست معاندین اسلام دهد! در حالیکه دامان  سپاهیان اسلام از چنین جنایتی پاک و مبراست.

3- در مورد جنگهای «الثنی، و زمیل» طبری داسنتان را از سیف نقل میکند بدن اینکه رجزهای آن را بیاورد. اما حموی با اعتماد به سخنان سیف و اشاره صریح به مصدر آن یعنی کتاب فتوح سیف، آن را فقط درباره زمیل نقل می کند. سیف در این دو خبر برای تمیم کسب افتخار میکند، و ربیعه دشمن دیرینه خود را به لجن می کشد و می گوید قبایل ربیعه افتضاح ببار آوردند، در آن هنگام که زنان خود را در پنجه قدرت مردان نیرومند تمیم گرفتار دیدند و از این قبیل.

دست آورد اخبار سیف در این مورد

1- سه مکان آفریده است تا نامشان در کتابهای جغرافیا برود.

2- کوتاه سخنی ساخته تا خالد مضری با آن معروف و سرشناس شود: «زنان، مردی چون خالد را هرگز نزایند».  

3- افتخاراتی برای تمیم خلق کرده و رگبار مذمت و سرکوفت را بر قبایل ربیعه باریده است.

4- اشعاری سروده تا در دواوین شعر و ادب ثبت شود.

5- و دست آخر این همه را تاریخ اسلام از وجود صحابئی، فرمانده و شاعری حماسه سرا از قبایل تمیم بنام «اسود بن قطبه» برخوردار می شود که زائیده خیالات سیف بن عمر تمیمی بوده و وجود خارجی نداشته است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا