الفصول فی الاصول

خواجه در این فصول از فیلسوفان و اشعریان جبری خرده گرفته و اندیشه معتزلیان و امامیان را استوار بداشت. این کتاب همانند کتاب قواعد العقاید خواجه است که یک دوره کلام شیعی در آن آورده اما کوچک تر از آن می باشد. خواجه در این فصول درست به روش کلامیان رفته و رشته آشنایی خویش را با فیلسوفان گسسته است. خواجه این فصول را چنان که از دیباچه ترجمه تازی و دیباچه گزارش سیوری بر می آید به نام الفصول فی الاصول نامیده ولی در فهرست ها همان فصول خوانده شده است. طوسی از این فصول فارسی نخست همان فصل نخستین را که در توحید است نوشته سپس به درخواست دوستی دیگر فصل ها را بر آن افزوده و از اندیشه شیعی دوازده امامی کاوش نمود. ترجمه تازی فصول از رکن الدین محمد بن علی گرگانی استر آبادی است که در این کتاب نسخه تازی فصول نیز آورده شده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل 4 فصل است که هر فصل شامل چندین اصل و تقسیم و هدایه و تبصره و مقدمه و نتیجه و الزام و نقض مذهب فلاسفه و نقض و جواب شبهه و فایده و لطیفه و ختم و ارشاد و تفسیر و حل شک است.
1. فصل نخستین: توحید
2. فصل دوم: عدل
3. فصل سوم: نبوت و امامت
4. فصل چهارم: معاد