تحفه حاتمی

مولف کتاب یا رساله «تحفه حاتمی» بهاء الدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی فرزند شیخ عزالدین حسینی بن الصمد از علمای بزرگ جبل عامل لبنان است. که در اکثر علوم عصر خویش به درجه استادی نائل گشت و آثار بر جای مانده از او همه حکایت از تبحر، استادی و جامعیت او می کنند. کتاب تحفه حاتمی یکی از نوشته ها و آثار شیخ بهاء الدین عاملی است که در سال 1031 به رشته تحریر در آمده است.
در مقدمه کوتاه مصنف بر این کتاب چنین می خوانیم:
"چون حاتم بیگ (حاتم بیگ اردوبادی از رجال و شخصیت های روزگار شاه عباس اول است که وزیری بود با کفایت، صادق و علم دوست و آگاه به علوم و هنر) قصد ادراک و فهم مربوط به اسطرلاب را کرد، با من به مباحثه و مذاکره پرداخت و چون رساله ای نبود که بر کل مباحث و مطالب ضروری آن فن محتوی و منطوی باشد، لهذا به خاطر فاتر رسید که با قصور بضاعت... رساله ای که بر کافه مقاصد ضروری این فن شریف محتوی... باشد ترتیب نماید."
همانطور که از مقدمه پیداست موضوع کتاب در خصوص اسطرلاب و علم نجوم است. چنانکه در تعریف اسطرلاب آورده اند: "آلتی است برای مشاهده وضع ستارگان و تعیین ارتفاع آنها در افق به کار می رفته است."
رساله تحفه حاتمی شیخ از روانی و شیوایی بیان و کوتاهی و ایجاز حدود و رسوم اصطلاحات و نو آوری ها برخوردار است. شیخ بهایی مطالب کتاب خود را به هفتاد فصل تقسیم می کند به همین سبب در میان آثار شیخ این کتاب با نام دیگر «هفتاد باب» نیز مشهور است.

معرفی اجمالی نویسنده:
محمدبن عزالدین شیخ حسین جبعی عاملی حارثی همدانی، فقیه، محدث، مفسر ریاضی، حکیم، ادیب، شاعر به زبان فارسی و عربی و جامع علوم عقلیه و نقلیه و در مجموع از دانشمندان بزرگ ایرانی شیعه، که در سال 953 هجری قمری در «بعلبک» جبل عامل، به دنیا آمد. در همان کودکی همراه پدرش به ایران آمد و نزد او عربی، تفسیر و حدیث را یاد گرفت و سپس نزد علمای دیگر در قزوین و دیگر شهرهای ایران، تحصیلاتش را ادامه داد. بعد از طی تمامی مراحل علمی و رسیدن به کمالات، به دستور شاه عباس ریاست علمی مذهبی اصفهان به او واگذار و پس از فوت پدرش "شیخ علی منشار"، لقب "شیخ الاسلامی" از طرف شاه عباس صفوی به او تفویض شد. سال 984 هـ ق، همراه پدرش به حج رفت و در سال 1008 هـ ق، همراه شاه عباس کبیر پیاده به مشهد مقدس سفر کرد. وی سفرهای دیگری به هرات، آذربایجان، دمشق، فلسطین و مصر و عراق نمود. در هر شهری مورد احترام فوق العاده بود و ملاقات هایی با بعضی از اهل کمال و علما و فضلا داشت و گاهی نیز مباحثات علمی و مذهبی با پیشوایان مذاهب دیگر داشت و بالاخره به ایران برگشت و در اصفهان در گذشت. از اساتید او می توان ملاعبدالله یزدی، صاحب حاشیه تهذیب المنطق را نام برد و از شاگردان او، ملامحسن فیض کاشانی، ملاصدرا شیرازی و مجلسی اول و ملامحمد صالح مازندرانی می باشند. آثار و تألیفات بسیاری داشته و کشکول شیخ بهائی و طومار شیخ بهائی از جمله آنهاست. وفات او، در شوال 1032 هـ ق و مزارش در شهر مقدس مشهد می باشد.

ساختاربندی کتاب:
از جمله ابواب این کتاب متوان به موارد زیر اشاره کرد:
باب اول: در بیان حد اسطرلاب و القاب اجزاء و خطوط آن،
باب سوم: در معرفت طالع از ارتفاع،
باب دهم: در معرفت غایت ارتفاع آفتاب،
باب چهاردهم: در معرفت وقت ظهر،
باب هجدهم: در معرفت طلوع فجر اول و غروب شفق ثانی،
باب بیست و چهارم: در معرفت عمق چاه،
باب بیست و هفتم: در معرفت طالع سال مستقبل از طالع سال ماضی،
باب سی و دوم: در معرفت عرض بلد،
باب سی و هفتم: در تسویه البیوت،
باب چهل و پنجم: در معرفت سعت مشرق آفتاب و کوکب،
باب چهل و نهم: در معرفت تعیین قبله،
باب پنجاه و یکم: در معرفت مقدار مسافت مابین دو شهر،
باب شصتم: در معرفت درجه طلوع و درجه غروب و درجه ممر کوکب،
باب شصت و ششم: در امتحان عضاده،
باب شصت و هشتم: در امتحان عنکبوت
باب هفتادم: در شناختن کواکب مثبت بر عنکبوت به طریق دیگر آسان و غیر مشهور.