تقوای الهی از منظر قرآن

دو آیه در قرآن کریم هست که بعضی از مفسرین و نه همه آنان خیال کرده اند که این دو آیه به نوعی با یکدیگر منافات دارند و یکی را ناسخ دیگری دانسته اند. یکی آیه ای است که می فرماید: «یا ایها الذین امنوا اتقوا الله حق تقاته؛ یعنی تقوای خدا را داشته باشید آنچنان که شایسته این تقواست» (آل عمران/ 102) و آیه دوم: «فاتقوا الله ما استطعتم؛ تقوای الهی داشته باشید به آن اندازه که قدرت دارید» (تغابن/ 16).
بعضی از مفسرین گفته اند که آیه دوم ناسخ آیه اول است، تخصیصی است در مفاد آیه اول، چون این که آنچنان که او شایسته است تقوای او را داشته باشید، مافوق قدرت بشر است. آیه دوم می فرماید شما که نمی توانید آنچنان که او شایسته است تقوای او را داشته باشید پس به اندازه قدرت خودتان تقوا داشته باشید.
همان طور که بعضی از مفسرین مخصوصا صاحب تفسیرالمیزان می فرمایند این سخن درست نیست، این دو آیه اصلا با یکدیگر منافات ندارند. چنین نیست که در آیه اول گفته شده باشد نسبت به خدا آنچنان که شایسته اوست ولو اینکه مافوق قدرت شما باشد تقوا داشته باشید، یعنی آن آیه تکلیف به مافوق قدرت کرده باشد، خدا هیچ گاه تکلیف به مافوق قدرت نمی کند، بلکه آیه اول ناظر به این است که تقوای هر چیزی متناسب با خود آن چیز است. با توجه به اینکه گفتیم تقوا یعنی خود نگهداری، مثلا اگر انسان بخواهد خودش را از کیفرهای قوانین دنیوی نگه دارد حداکثر خودنگهداری این است که یک تخلف ظاهر و روشنی نکند. «حق تقاته» در مورد قوانین دنیوی همین مقدار است.
اما آیا قانون بشری اقتضا دارد که من در قلب خودم هم رضایت به آن داشته باشم؟ نه، دیگر قانون بشری چنین اقتضایی ندارد. آیا من در دل خودم هم خلاف آن را خطور ندهم؟ نه، این یک امر قراردادی اجتماعی است که بیش از آنچه گفتیم اقتضا ندارد. ولی تقوای الهی داشتن مطلب دیگری است. اینکه انسان صرفا در عمل مخالفت نکند، یک درجه از تقوای الهی است. تقوای به قلب، تقوای به عقل، تقوای به تمام وجود، اینها هم درجات تقوا هستند. پس آن آیه ای که می فرماید: «اتقوا الله حق تقاته» نظر به کیفیت دارد و کیفیت تقوای الهی با کیفیت تقواهای دیگر متفاوت است، و در «فاتقوا الله ما استطعتم» می خواهد بفرماید هر مقدار نیرو دارید صرف تقوا کنید، هر اندازه که می توانید.