اخلاص و نیت در عمل از نظر قرآن و احادیث

اخلاص در نیت به معناى خالص نمودن قصد و انگیزه براى خداست. نیت، زمانى براى خداوند خالص می گردد که انسان براى عبادت یا کار و تلاش خود، هیچ انگیزه اى جز خداوند نداشته باشد و هیچ عاملى جز تقرب و رضاى خداوند او را به انجام عبادت و عمل وادار نکرده باشد. با توجه به این که هواهاى نفسانى، به شکل بسیار وسیع و قوى، انسان را در محاصره قرار داده اند، داشتن نیت خالص در عمل و عبادت و حضور چهره الهى آن در ذهن، کارى بسیار دشوار و مشکل است. اخلاص در نیت، با آگاهى و توجه کامل به خداوند تحقق مییابد. در هر کجا توجه به خداوند نباشد، غفلت است. هر جا که غفلت باشد، شرک و ریا تحقق یافته است. کسى که توجه به مقصد ندارد، غافل است و کسى که از هدف غفلت دارد، از حرکت باز ایستاده است.
اخلاص در نیت، به این معنى است که صاحبش در نظام هستى جز به خداوند دل نبسته است و جز براى او تلاش نمیکند. امام صادق (ع) میفرمایند: «صاحب نیت راست، قلب سالم دارد زیرا سالم بودن قلب از وسوسه هاى ممنوعه شیطانى به خالص بودن نیت در تمام امور براى خداست». خداوند فرمود: «یوم لا ینفع مال ولا بنون إلا من أتى الله بقلب سلیم؛ روزى که مال و فرزندان هیچ سودى نمی رساند، جز آن که خدا را با قلب سالم یابد» (شعراء/ 88-89). رسول اکرم در مورد اخلاص فرمود: هر کس که در جهاد با ما شرکت کرد، صرف اینکه برود در میدان جنگ و شجاعتش را نشان بدهد، خیلی از افراد دشمن را هم از میان ببرد، کافی نیست. ما باید تحلیل کنیم که این فرد مجاهد برای چه مجاهده می کند؟ اگر برای خدا و رسول است قبول است، ولی از کجا که این مجاهد به امید اینکه غنیمت ببرد مجاهده نمی کند؟ از کجا که او به امید اینکه زن اسیری نصیبش بشود مجاهده نمی کند؟ فرمود هر کس که با این هدفها مجاهده کند، مقصدش هم همینهاست و از اینها بالاتر نخواهد رفت. قرآن در سوره انفال آیه 47 می فرماید: «و لا تکونوا کالذین خرجوا من دیارهم بطرا و رئاء الناس و یصدون عن سبیل الله و الله بما یعملون محیط؛ از آنها نباشید که از خانه شان بیرون آمدند به عنوان جهاد، اما از روی بطر یعنی از روی مغرور شدن به نعمتها و یا از روی ریاکاری و مردم را از راه خدا باز می داشتند و خدا به آنچه می کنند احاطه کامل دارد». یعنی خدا چنین اعمالی را نمی پذیرد. فرق میان کار خوب خدایی و کار خوب غیرخدایی این است که در کار خوب غیرخدایی، شخص می گوید این کار انجام بشود به هر انگیزه ای که شد. مثلا فردی یک کسی را می فرستد که برود دشمن او را تأدیب کند. وقتی بر می گردد از او می پرسد آیا خوب کتکش زدی؟ خوب نرمش کردی که دو مرتبه صدایش در نیاید؟ دیگر نمی پرسد انگیزه و هدفت در این کار چه بود؟ اما کار خدا اینطور نیست. اول چیزی که سؤال می کنند، هدف و انگیزه انسان است.
همچنین پیامبر فرمودند: «نیت مؤمن بهتر از عمل اوست » و نیز فرمود: «اعمال، بستگى به نیت دارد. براى هر کسى آن چیزى است که قصد کرده است»، و هر بنده اى باید در تمام حرکت و سکون خود نیت خالص داشته باشد زیرا اگر چنین نباشد، در غفلت است. خداوند غافلان را چنین وصف کرده است: «آنها نیستند، جز همانند چهارپایان، بلکه گمراه تر از آنها هستند» و فرمود: «آنها غافلان هستند» (مصباح الشریعه، باب 5).
اسلام عمل با روح می خواهد نه عمل بی روح. به همین جهت اگر مسلمانی زکات خود را بدهد ولی شائبه ریا در آن باشد پذیرفته نیست، اگر به جهاد برود ولی برای خودنمایی باشد قبول نیست. قانون الهی می گوید سرباز اجباری به درد من نمی خورد، من سربازی می خواهم که روحا سرباز باشد، سربازی می خواهم که ندای «ان الله اشتری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة؛ همانا خدا از مومنان جان و مالشان را به بهای بهشت خریداری کرد» (توبه/ 111)، را پذیرفته باشد و صمیمانه به آن لبیک بگوید.
از رسول اکرم در روایت متواتر میان شیعه و سنی رسیده است که: «انما الاعمال بالنیات؛ همانا کارها وابسته به نیتهاست»، «لکل امرء مانوی؛ برای هر کس همان است که آن را قصد کرده است»، «لا عمل الا بنیة؛ هیچ عملی بدون نیت پذیرفته نیست». در حدیثی به این شکل روایت شده است: «انما الاعمال بالنیة، و انما لامرء ما نوی، فمن کانت هجرته الی الله و رسوله فهجرته الی الله و رسوله، و من کانت هجرته لدنیا یصیبها او امرأة یتزوجها فهجرته الی ما هاجر الیه؛ همانا اعمال، وابسته به نیت است، برای انسان همان است که قصد کرده و هدف قرار داده است، هر کس به خاطر خدا و رسول هجرت کرده است، هجرتش به سوی خدا و رسول است و هر کس به خاطر زنی که با او ازدواج کند و یا به خاطر ثروتی که به چنگ آورد هجرت کرده است هجرتش به سوی همان خواهد بود».

تنها با اخلاص میتوان نجات یافت
دام ها و خطرهایى که در مسیر انسان به سوى خداوند قرار دارند، بسیار گسترده و گوناگون هستند. سپاه شیطان با تمام فریب ها و نیرنگ هایشان در کمین انسان رونده به سوى خدا نشسته اند جز کسى که براى خدا خالص شده، هیچ کس از این مهلکه نجات نمی یابد و هیچ رهگذرى از این گذرها سالم نمی رهد. آن کس که جان خود را در جارى اخلاص تطهیر کرده و اندیشه و همت و آرزو و تلاشهاى خود را براى خداوند اختصاص داده، میتواند با عزت این راه را طى کند و به اوج کمال انسانى نائل گردد و خداوند هم او را یارى میکند. اخلاص، انسان را از خطرهاى شیطان حفظ میکند.

اخلاص شرط پذیرش اعمال
عبادتى پذیرفته می شود که براى خداوند باشد. تلاشى که به قصد تقرب به خداوند صورت نگیرد، نفعى نداشته و هیچ ارزشى را ایجاد نمی کند زیرا در نظام هستى تنها اراده خداوند حاکم است و غیر او همه نیازمند و عاجز هستند. باید به یگانگى او ایمان داشت و غیر او را در آفرینش و نظام جهان مؤثر ندانست، جز به او عشق نورزید و غیر او را نپرستید. اخلاص، زمانى ارزش واقعى خود را می یابد و کمال و سعادت انسان را تضمین میکند که در قلب تثبیت گردد. اگر در قلب ثبیت شد، تداوم می یابد و بر تمام تلاشها و عبادتهاى انسان پرتو میافکند. اخلاص باید مستمر و همیشگى باشد و در تمام امور زندگى جارى گردد. عبادتى که با اخلاص انجام شود و خلوصش تا لحظه مرگ حفظ گردد، این عبادت خالصانه، نتیجه بخش است. انسان همان گونه که با نیت به عمل ارزش میدهد، بعد از عمل نیز میتواند در عمل تصرف کند، ارزشش را والاتر سازد و یا باز ستاند.
اگر کسى کار یا عبادت خود را براى دیگران بازگو کند تا از آن لذت برد، یا آن را وسیله اى براى کسب آبرو و اعتبار، یا برترى خود بر دیگران قرار دهد، آن عمل را به ریا تبدیل کرده است. اعمال خالصانه انجام شده همیشه در معرض خطر قرار دارد، از این رو، حفظ اخلاص بعد از عمل مشکل تر از انجام عمل با اخلاص است. اگر اعمال انسان براى خدا باشد و این انگیزه تا روز قیامت باقى بماند، استحقاق پاداش را دارد. امام صادق (ع) می فرمایند: «هرگاه کسى، عمل نیکى را انجام دهد، آن عمل براى او ثبت میشود که حسنه اى را در پنهانى انجام داده است. اگر آن را بازگو کرد، آن چه نوشته شده است، پاک می شود و ثبت میگردد که حسنه اى را آشکارا انجام داده است. اگر دو مرتبه آن را بازگو کرد، پاک می شود و ثبت میگردد که مرتکب ریا شده است» (بحارالانوار، ج 69، ص 324). کارى که بالاترین ارزش را داراست، با بازگو کردنش به گناه تبدیل می شود. وسوسه ها و انگیزه هاى شیطانى بعد از انجام عبادت براى خداوند، قویتر از قبل از عمل است.
دین، اطاعت و بندگى است و حنیف متمایل به حق است. حنفاء کسانى هستند که در اعمال و طاعات خود، از دیگران رویگردان شده و به سوى خدا روى میآورند. پنهان کردن عبادت و عمل نیک مؤمن، مطلوب خداوند و مورد ترغیب اوست زیرا این کار نفس انسان را از گرفتار شدن به بعضى از رذائل اخلاقى مانند عجب، ریا، تکبر، حب مقام و. .. حفظ می کند و عمل او را از اختلاط با هدف هاى نادرست، خالص میکند و او را به اعمالى که سزاوار است که مخفیانه انجام شوند، هدایت میکند.