کتاب تحریر مجسطی

کتابی در نجوم و هیئت و از مهمترین کتابهای نجومی عالم اسلام به زبان عربی. در قرن هفتم هجری. این کتاب، در واقع، متن بازنویسی شده کتاب «مجسطی بطلمیوس» به نوشته خواجه نصیرالدین طوسی است. خواجه نصیر، این اثر را در ادامه روش فکری و سنت علمی اسلامی که باعث شده بود شرح ها و خلاصه های متعددی بر کتاب (مجسطی بطلمیوس) نوشته شود، بازنویسی مشهور خود را با عنوان «تحریر مجسطی» تألیف کرد. اولین شرح مجسطی در عالم اسلام، شرح "جابربن حیان" است. در این کتاب براهین مسایل هیئت و بیرون کشیدن جیوب (سینوس و کسینوس) و سهام و «اوتار» و «زوایا» و شناخت «افزارهای رصد» و نتایج آن و «اوساط ستارگان» و تعدیلات آن و بسیاری مسایل نجومی دیگر، بحث شده است.

معرفی اجمالی نویسنده
ابوجعفر محمدبن محمد، لقبش نصیرالدین که به خواجه نصیرالدین طوسی مشهور است، فیلسوف، دانشمند شیعه ایرانی، از بزرگترین منجمین و ستاره شناسان اسلامی، که در سال 597 یا 595 هـ ق به قولی در طوس و به قولی در «جهرود» از توابع شهر قم بدنیا آمد. به علت هوش زیاد و غایت دانش و نهایت بینش، بیشتر علوم و معارف علمی و مذهبی را در ایام نوجوانی و جوانی آموخت تا اینکه از علمای نادر شیعه در عالم اسلام و حتی در تمام مشرق زمین و شهره آفاق گشت. به امر ناصرالدین عبدالرحمن (حکمران اسماعیلی قهستان) به «الموت» برده شد. سال 654 هـ ق، که «الموت» بدست مغولان و هلاکوخان مغول افتاد، و در زمانی که مسلمانان مخصوصا ایرانیان در اثر حمله مغول، قتل عام می شدند و به هیچ کس رحمی نمی شد، خواجه نصیر، با تدابیر لازم خود، وزارت هلاکو را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را تحت نفوذ خود در آورد و در حقیقت بر عقل هلاکو مسلط شد. سال 656 در حمله هلاکو به بغداد، او هلاکو را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله و برچیدن خلافت عباسیان، نقش بسیار مهمی داشت. خواجه نصیر تا آنجا که می توانست در ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، کوشید. به دستور هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را که امروزه اسمی بی مسمی از آن برجای مانده، تأسیس کرد و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فریدالدین داماد را نام برد. وی سال 672 هـ ق، دار فانی را وادع کرد.

ساختار و تقسیم بندی کتاب
خواجه نصیر در نگارش این کتاب (تحریر مجسطی) از روش مترجمان مجسطی استفاده کرده است. کتاب مقدمه بسیار کوتاهی دارد و آنگاه شامل 13 مقاله و 141 فصل و 196 شکل می باشد به اینقرار:
مقاله اول: کلیاتی درباره علم نجوم و بعضی مبادی مثلثات کروی.
مقاله دوم: بعضی محاسبات نجومی مثل یافتن سعة المشرق.
مقاله سوم: طول سال شمسی و قمری و شرح چند تقویم مختلف.
مقاله چهارم: درباره حرکات مختلف ماه.
مقاله پنجم: درباره برخی حرکات سیارات و اختلاف منظر ماه.
مقاله ششم: درباره اجتماع و استقبال سیارات و خسوف و کسوف.
مقاله هفتم: حرکت ثوابت و جداول مختصات ستارگان در نیمه شمالی آسمان.
مقاله هشتم: جداول مختصان ستارگان در نیمه جنوبی آسمان.
مقاله نهم: درباره بعضی اصول حرکت های سیارات و حرکت های مختلف عطارد.
مقاله دهم: موضوع حرکت های مختلف زهره.
مقاله یازدهم: درباره حرکت خارج از مرکز سیارات پنجگانه پس از زهره (به تعبیر قدما، سیارات علوی).
مقاله دوازدهم: موضوع رجوع سیارات.
مقاله سیزدهم: درباره حرکت های عرضی سیارات.
خواجه نصیرالدین طوسی، در این کتاب، انتقادهایی بر آراء بطلمیوس مطرح کرده است. همچنین وی اضافاتی در کتاب آورده که در متن های قبلی و در خود مجسطی نیست و مهمترین آنها، شرح تقویم های جدید است.

علت تألیف کتاب تحریر مجسطی
نویسنده اولا به دلیل خواهش یکی از دوستانش مبنی بر تألیف این کتاب و ضمنا به دلیل نبودن بعضی از مطالب لازم در متن های خلاصه شده قبلی، «تحریر مجسطی» را نوشت. او می گوید: «می خواستم متنی تهیه نمایم که ضمن حذف بحث های نظری کتاب، ترتیب فصول در آن رعایت شده و ترتیب شکل ها نیز، براساس متن اصلی، دست نخورده بماند و در عین خلاصه نویسی و دوری از پیچیدگی، بررسی ها و آرای متأخران را بیاورم.» وی این اثر را در موقع زندگی در «الموت» و بنام "حسام الدین حسین بن محمد سیواسی" دانشمند اسماعیلی مذهب معاصر خود، نوشت.

حاشیه و چاپ نشر
حواشی و تلخیص هایی از این کتاب وجود دارد که یکی از آنها را "غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی" با نام «تکملة المجسطی» نوشته است. از «تحریر مجسطی» نسخه های خطی زیادی در دست است. «تحریر مجسطی» سال 1144 هـ ق، توسط "خیرالله خان بن لطف الله مهندس لاهوری" به فارسی ترجمه شد با عنوان «تقریب التحریر»، همچنین مترجم «جنگنانه» این کتاب را به زبان «سنسکریت» برگردانده است.