کتاب تحریر اصول اقلیدس

کتاب تحریر، متن بازنویسی شده کتاب «اصول» اقلیدس به زبان عربی و مهمترین کتاب در ریاضیات دوره اسلامی است. نویسنده کتاب، خواجه نصیرالدین طوسی می باشد. کتاب «اصول» نوشته اقلیدس (مشهورترین ریاضی دان دوران باستان معروف به پدر هندسه) اولین و مشهورترین اثر او در علم هندسه است که در آن ریاضیات یونانی تا سال 300 قبل از میلاد، بصورت علمی، تنظیم و عرضه شده و تا زمان حاضر، مبنای تعلیم هندسه مقدماتی بوده است. نخستین کسی که این کتاب را از یونانی به عربی ترجمه کرد، حجاج بن یوسف مطری کوفی و در زمان هارون الرشید بود. دانشمندان جهان اسلام، برای رفع کاستی ها و آسان تر کردن استفاده از این کتاب (اصول اقلیدس) به عنوان یک کتاب درسی، کوشش زیادی کردند و تلخیص ها و تحریرهائی از آن فراهم آوردند؛ مانند "محیی الدین مغربی" و " اثیرالدین ابتری " ولی «تحریر اصول اقلیدس» خواجه نصیرالدین طوسی، همه را تحت الشعاع خود قرار داد و به صورت یکی از پرخواننده ترین متن های دوره اسلامی در آمد.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوجعفر محمدبن محمد، لقبش "نصیرالدین" که به "خواجه نصیرالدین طوسی" مشهور است. فیلسوف، دانشمند شیعه ایرانی و از بزرگترین ریاضی دانان و منجمین اسلامی، سال 597 یا 595 هـ ق به قولی در طوس و به قولی در جهرود از توابع شهر قم بدنیا آمد. او از علمای نادر شیعه در عالم اسلام و تمام مشرق زمین بود، از نظر هوش زیاد و غایت دانش و نهایت بینش شهره آفاق می باشد. خدمات اسلامی و ایرانی او، زبانزد خاص و عام است. به امر ناصرالدین عبدالرحمن (حکمران اسماعیلی قهستان) به «الموت» برده شد. سال 654 هـ ق که «الموت» به دست مغولان و "هلاکوخان" افتاد و در زمانی که مسلمانان مخصوصا ایرانیان در اثر حمله و هجوم لشگر مغول قتل عام می شدند، شهر به شهر می رفتند و به هیچ کس رحمی نمی شد. این نابغه دوران (خواجه نصیرالدین) قیام کرد و به مذمت "هلاکوخان" در آمد، وزارت او را قبول کرد و به این وسیله، مغول خونخوار را تحت نفوذ خودش در آورد و در حقیقت بر عقل "هلاکوخان مغول" مسلط شد. سال 656 هـ ق، در حمله "هلاکو" به بغداد، او به همراه هلاکو به بغداد رفت و در برانداختن حکومت 524 ساله عباسیان و برچیدن خلافت آنها، با تدابیر لازم، به این حکومت پایان داد و تا آنجا که می توانست در احیای این خاک پاک و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام زیاد و تمام بکار برد. خواجه نصیر، به امر هلاکوخان مغول، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس کرد و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. امروزه، اسمی بی مسمی، از آن به جای مانده است، نیز در مراغه کتابخانه بسیار مهمی بنا نمود که آن زمان، بیشتر از چهارصد هزار کتاب در آنجا بود. شهرت جاوید این شخصیت بزرگ، بیشتر به علت تحقیقاتی است که در مثلثات کرده است. تألیفات زیادی نیز در ریاضی، نجومی، علم کلام و... به عربی و به فارسی دارد که یکی تنقیح هندسه اقلیدس، معروف به تحریر اقلیدس است. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فریدالدین داماد را نام برد. وفات او در سال 672 هـ ق است.

تقسیم بندی اجمالی کتاب:
مطالب کتاب (تحریر اصول اقلیدس) بدین قرار است:
مقاله اول: درباره تعریف مقدماتی، اصول موضوعه و اصول متعارفی هندسه
مقاله دوم: درباره تبدیل مساحت ها و جبر هندسی
مقاله سوم: شامل قضایایی درباره دایره ها، وترها و اندازه گیری زاویه های مربوط به آنها
مقاله چهارم: درباره ترسیم های هندسی (ترسیم چند ضلعی های منظم محاطی و محیطی)
مقاله پنجم: درباره نظریه تناسب
مقاله ششم: درباره کاربرد نظریه تناسب در هندسه مسطحه
مقالات هفتم تا نهم: جملگی درباره نظریه مقدماتی اعداد (از جمله تناسب های مسلسل، تصاعدهای هندسی و اعداد اول)
مقاله دهم: درباره اعداد گنگ با استفاده از ترسیم آنها به صورت پاره خط های نامتوافق
مقالات یازده تا سیزدهم: درباره هندسه فضایی
مقاله چهارده و پانزده: مقالات الحاقی به صورت متمم هایی درباره هندسه مسطحه و فضایی
این کتاب، مشتمل برخلاصه اثبات های قضایای اصول به همراه بیشتر از 200 یادداشت در توضیح متن که معمولا با عبارت «اقول» شروع شده و به حدود 180 قضیه این رساله منضم شده است. این یادداشت ها را خود خواجه نصیرالدین نوشته است. در بعضی از این یادداشت ها، حالت هایی به برخی قضایای اقلیدس، اضافه شده است.

نقش کتاب تحریر اقلیدس
خواجه طوسی، قبل از «تحریر» اقلیدس، «تحریر مجسطی بطلمیوس» را پدید آورد و علاوه بر اینها، تحریرهایی از آثار ریاضی "ارشمیدس" و "آپولوینوس" و چند دانشمند یونانی دیگر فراهم کرد که تمام اینها برای فراگیرنده ریاضیات، مانند پلی بود که او را به مطالعاتش می رساند، ولی این کتاب یعنی تحریر اقلیدس نقش زیادی در نظام آموزشی مدرسه های آن زمان داشت و رواج آن، ناشی از موقعیت خواجه نصیر بود که ریاست مهمترین نهاد آموزشی عصر خود در نجوم ریاضی، یعنی «رصدخانه مراغه» را بر عهده داشت.

نشر و چاپ کتاب
از «تحریر اصول اقلیدس» نسخه های خطی متعدد، باقی است. هم چنین تلخیص ها، شرح ها و حاشیه هایی نیز بر آن نوشته شده است مانند: حاشیه "علی بن محمد شریف جرجانی" متوفی 816، حاشیه "قاضی زاده رومی" متوفی 931. این کتاب بارها به صورت ناقص یا کامل به فارسی ترجمه شده که اولین بار ترجمه از "قطب الدین محمود شیرازی"، شاگرد خواجه نصیر طوسی است. در سال 1298 ق در تهران چاپ شد. (2) دیگر ملامهدی نراقی با نام «توضیح الاشکال»، (3) خیرالله خان مهندس لاهوری متوفی 1161 با نام «تقریر التحریر» ترجمه به فارسی کرده اند. دو نمونه نیز از ترجمه های ناقص این کتاب در هندوستان به چاپ رسیده است.