کتاب التذکرة فی الهیئة (التذکرة النصیریه)

کتابی مهم در علم هیأت و شناخت اشکالات الگوی بطلمیوسی جهان و از عمده ترین آثار نجومی به زبان عربی. نام دیگر این کتاب، «التذکرة النصیریه فی الهیئة» است. نویسنده آن خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند قرن هفتم می باشد. خواجه طوسی، این کتاب را برای عرضه کردن «حکایت» فشرده ای از مجسطی بطلمیوس، تألیف کرده است. منظور خواجه از حکایت نوعی اثر نوعی است که در آن، دستاوردهای نجوم بطلمیوسی آورد شود، بدون آنکه برای رسیدن به این دستاوردها، از استنباط ها و برهان های مطرح شده، ذکری به میان آید.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوجعفر محمدبن محمد، لقبش نصیرالدین و معروف به خواجه نصیرالدین طوسی فیلسوف، دانشمند و از بزرگترین ریاضی دانان و منجمین اسلامی و ایرانی. سال 597 یا 595 هـ ق، به قولی در طوس و به قولی در «جهرود» از توابع شهر قم (ایران) متولد شد. او از علمای نادر شیعه در عالم اسلام و تمام مشرق زمین بود و به علت هوش زیاد و غایت دانش و نهایت بینش، شهره آفاق و از نظر خدمات اسلامی و ایرانی اش، زبانزد خاص و عام شد. به امر ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی قهستان)، به الموت برده شد. سال 654 هـ ق که «الموت» به دست مغولان و "هلاکوخان مغول" افتاد و در زمانی که مسلمانان، مخصوصا ایرانیان در اثر حمله و هجوم لشگر مغول قتل عام می شدند و شهر به شهر می رفتند و به همه ظلم می شد، خواجه نصیرالدین قیام کرد و به خدمت هلاکوخان در آمد و وزارت او را قبول کرد و به این وسیله، مغول خونخوار را تحت نفوذ خود در آورد و در حقیقت بر عقل هلاکوخان، مسلط شد. سال 656 هـ ق، خواجه در حمله هلاکو به بغداد، او را همراهی و در برانداختن، خلافت 524 ساله عباسیان و برچیدن حکومت آنها، با تدابیر لازم خود بسیار مؤثر بود. خواجه نصیر تا آنجا که توانست در راه ترویج علم و ادب و ارشاد و اصلاح و به پا داشتن مذهب شیعه جعفری، اهتمام زیاد بکار برد. شهرت جاویدش، به دلیل تحقیقاتی است که در مثلثات کرده. او رصدخانه بزرگ مراغه را به دستور هلاکوخان، تأسیس و تا 16 سال خودش سرپرستی آنجا را به عهده داشت. خواجه طوسی در سال 672 هـ ق، دار فانی را وداع کرد.

چند نکته کتاب:
1- خواجه طوسی، این کتاب را بعد از نگارش کتاب «تحریر اقلیدس» و «تحریر مجسطی» تألیف کرده است.
2- این کتاب (تذکرة فی الهیئة) متن کتاب درسی و نیز کتابی برای آشنایی عموم مردم با علم نجوم است.
3- خواجه نصیرالدین، این اثرش را به درخواست "عزالدین زنجانی" دوست و همکار خود در مراغه نوشت. او اولین متن این کتاب را بعد از سقوط قلعه «الموت» که به دست هلاکوخان مغول در سال 654 هـ ق واقع و او به دربار "هلاکو" رفت، تألیف کرد. اگر چه چندین بار در این کتاب، بازنگری کرده و حتی بعد از انتشار آن، تا اواخر عمرش در بغداد، یعنی در سال 672 هـ ق، همیشه به جزئیات آن، توجه داشت و در صدد رفع خطاهای آن بود.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
کتاب شامل چهار باب و هر باب مشتمل بر چندین فصل است:
باب اول: شامل 2 فصل در مقدمات. مبانی ریاضی و فیزیکی (نجوم و کیهان شناسی)، برگرفته از هندسه اقلیدسی (هندسیات) و فیزیک ارسطویی (طبیعیات).
فصل اول از باب اول: بعضی از مهمترین تعاریف هندسی.
فصل دوم از باب اول: مهمترین قوانین حاکم بر اجسام از دید فیزیک ارسطویی.
باب دوم: در مورد ساختار اجرام آسمانی.
فصل اول از باب دوم: ذکر پایه های بطلمیوسی مانند کروی بودن زمین و آسمان. در این فصل، ساکن بودن زمین در مرکز عالم را اثبات کرده است.
فصل دوم از باب دوم: اطلاعات اساسی کیهان نگاشتی که از فلک نهم که عامل حرکت شبانه روزی آسمان است، شروع شده و به ستارگان ثابت و هفت سیاره میرسد.
فصول بعدی: درباره دایره های عظیمه در نجوم کروی، ثوابت (ستاره ها)، اختلاف منظر، مطالب کلی درباره انواع فلک های سیارات.
فصل یازدهم باب دوم: این فصل اهمیت خاصی دارد، زیرا خواجه در آن، الگوهای تازه خود را که برای اولین بار در حل مشکلات معینیه آورده، مطرح کرده است.
باب سوم: درباره شکل کره زمین! در این باب موضوع های مختلفی مطرح شده مانند مطالبی درباره نجوم کروی وابسته به مکان مانند مطالع، اطلاعات جغرافیائی مناطق مختلف زمین، زمان سنجی و قبله یابی. مباحث مفصل این باب در مورد اطلاعات جغرافیائی، نشان از عرضه کیهان نگاری جامعی در کتاب از تمام عالم می باشد.
باب چهارم: این باب، مشخصا درباره کیهان شناسی است. مقدار ابعاد سیارات و فاصله آنها از زمین و اندازه زمین، در این بحث آمده است. طوسی در اینجا، اندازه کل عالم را تقریبا بیست هزار برابر شعاع زمین دانسته است.

امتیازات:
1- التذکرة فی الهیئة، به عنوان مقدمه ای بر علم هیئت، حداقل مدت 5 قرن، مورد استفاده افرادی بود که می خواستند بطور جدی، این علم را یاد بگیرند.
2- الگوهای خواجه طوسی، منجمان متأخر دوره اسلامی را تحت تأثیر قرار داد و تا چند قرن بعد از او، الهام بخش تلاش های متعدد دیگری برای اصلاح دستگاه بطلمیوسی بود.
3- ویژگی برجسته کتاب اینکه، پیش از آنکه خلاصه تحریر مجسطی یا شرحی بر آن باشد، اثری کیهان نگاشتی است که تصویری از عالم بر مبنای الگوهای ریاضی مجسطی عرضه کرده است.

شروح و حواشی:
بیشتر از چهارده شرح و حاشیه بر این کتاب که بسیاری از دانشمندان، این حواشی و شروح را نوشته اند که از آنها، صدها نسخه باقی مانده است: از مهمترین آنها می توان: 1- توضیح التذکره از "نظام الدین حسن نیشابوری" مشهور به "نظام اعرج" 2- بیان التذکر را نام برد.

ترجمه و نشر:
کتاب دوبار چاپ شده است:
1- چاپ عباس سلیمان با نام «التذکره فی علم الهیئة مع دراسه لاسهامات الطوسی الفلکیه» (1993)
2- چاپ جمیل رجب همراه با ترجمه انگلیسی و تعلیقات آن.
3- "کارادووو" بخشی از این کتاب را به فرانسه ترجمه کرده است.