دیدگاه روایات اسلامی درباره تجسم اعمال

در روایات اسلامی اعم از احادیثی که از طرف شیعه یا اهل سنت رسیده است مسأله «تجسم» بازتاب گسترده ای دارد، به گونه ای که مرحوم شیخ بهائی در یکی از سخنانش می گوید: «تجسم الاعمال فی النشاه الاخرویه قد ورد فی احادیث متکثره من طرق المخالف و الموالف» «تجسم اعمال در جهان دیگر در احادیث زیادی از طرق موافقین و مخالفین نقل شده است»، و ما در اینجا از میان آنها به احادیث زیر قناعت می کنیم:

1- در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم «قیس بن عاصم» (صحابی مشهور) می گوید با جماعتی از «بنی تمیم» خدمت پیامبر(ص) رسیدم... عرض کردم ای پیامبر خدا موعظه کن، موعظه ای که از آن بهره مند شویم، زیرا ما جمعیتی هستیم که از بیابانها عبور می کنیم (و دور از شهر زندگی داریم). پیغمبراکرم(ص) فرمود: «یا قیس! ان مع االعزذلا، و ان مع الحیا موتا،  و ان مع الدنیا آخر، فان لکل شی حسیبا و ان لکل اجل کتابا، و انه لابدلک یا قیس من قرین یدفن معلک وهو حی، و تدفن معه وانت میت، فان کان کریما اکرمک، و ان کان لئیما اسلمک،ثم لا یحشر الامعک، و لاتحشر الامعه، ولاتسئل الا عنه، فلا تجعله الا صالحا، فانه ان صلح انست به ان فسد لا تستوحش الا منه، وهو فعلک» «ای قیس با عزت، ذلت است، و با حیات مرگ، و با دنیا آخرت، و هرچیزی حسابگری دارد، و هر اجلی کتابی. ای قیس! تو همنشینی خواهی داشت که با تو دفن می شود درحالی که او زنده است، و تو با او دفن می شوی در حالی که تو مرده ای، اگر او گرامی باشد تو را گرامی می دارد، و اگر پست باشد تو را تسلیم (بدبختی ) می کند. او فقط با تو محشور می شود، تو نیز فقط با او، و تنها از او سوال می شوی، و اگر فاسد باشد مایه وحشت تو است، و او عمل تو است!

جالب اینکه در ذیل این روایت آمده است که «قیس بن عاصم» عرضه داشت: یا رسول الله دوست دارم این کلام در قالب اشعاری ریخته شود تا به آن در برابر کسانی که نزد ما هستند مفتخر باشم، و آن را ذخیره کنم. پیامبر(ص) دستور داد «حسان بن ثابت» را حاضر کنند، ولی مردی بنام «صلصال بن صلصال» در خدمت حضرت (ص) حاضر بود، عرض کرد ای رسول خدا ابیاتی به نظرم رسیده گمان می کنم موافق مقصود قیس باشد، فرمود بخوان! او اشعاری خواند که بعضی از آن چنین است:

تجنب خلیطا من مقالک انما                                قرین الفتی فی القبر ما کان یفعل

ولن یصحب الانسان  من قبل موته                            و من بعده الا الذی کان یعمل!

از سخنان پراکنده بپرهیز که همنشین انسان در قبر اعمال او است. و هیچ چیز قبل از مرگ و بعد از مرگ با انسان مصاحبت نمی کند مگر عمل او.

2- درحدیث دیگری از ابوبصیر از امام باقر(ع) با امام صادق (ع) آمده است: «هنگامی که بنده مومن می میرد همراه او در قبر، شش صورت وارد می شود که یک صورت از همه زیباتر است...صورتی در طرف راست، صورتی در طرف چپ، صورتی در پیش رو، و دیگری در پشت سر، و دیگری درپائین پا، و آن صورتی که از همه زیباتر است بالای سر او قرار می گیرد، و هر گاه عذابی از سمت راست آید صورت سمت راست مانع می شود، و همچنین از پنج جهت دیگر.  صورتی که از همه زیباتر است خطاب به بقیه کرده می گوید: شما کیستید؟ خدا جزای خیرتان دهد، صورت طرف راست می گوید: من نمازم، و آن که دست چپ است می گوید من زکاتم، و آن که پیش رو است می گوید: روزه ام، و آنکه پشت سر است می گوید: حج و عمره ام، و آنکه پائین پا است می گوید من نیکیهائی هستم که نسبت به برادرانت کردی سپس آن به آن صورت زیبا می گوید: تو کیستی که از همه زیباتری....می گوید: انا الویه لال محمد(ص) «من ولایت محمدم»!

3- در حدیثی از رسول خدا(ص) می خوانیم که فرمود: «جبرئیل به من گفت: یا محمد عش ما سئت فانک میت....و اعمل ما شئت فانک ملاقیه «ای محمد هرچه می خواهی عمر کن ولی سرانجام  بدرود حیات خواهی گفت، و هر عملی می خواهی انجام بده که سرانجام آن را ملاقات خواهی کرد»

4- باز در حدیث دیگری از همان حضرت می خوانیم: ان المومن اذا خرج من قبره صوره له عمله فی صوره حسنه قیقول له ما انت؟ فو الله انی لا راک امرا صدق، فیقول له انا عملک فیکون له نورا و قائدا الی الجنه» «هنگامی که مومن از قبرش (در قیامت) خارج می شود عمل او در صورت زیبائی در برابر او ظاهر می شود و می گوید: تو کیستی که به خدا سوگند من تو را شخص صادقی می بینم؟ او در جوابش می گوید: من عمل توأم، و او برای مومن نور و روشنائی و راهنما به سوی بهشت است».

5- و بالاخره در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم که فرمود: اذا وضع المیت فی قبره مثل له شخص و قال له یا هذا کناثلاثه، کان زرقک قانقطع بانقطاع اجلک، و کان اهلک فخلفوک و انصرقوا عنک و کنت عملک فبقیت معک اما انی کنت اهون الثلاثه علیک» «هنگامی که میت در قبر گذارده می شود، شخصی در برابر او نمایان می گردد و به او می گوید: ای انسان! ما سه چیز  بودیم: یکی رزق تو بود که با پایان عمرت قطع شد، و دیگری خانواده ات بودند که تو را گذاشتند و رفتند، و من عمل توام که با تو مانده ام، ولی من از هر سه برای تو کم ارزشتر بودم.

احادیث در این زمینه بسیار است از جمله احادیث معراج که پیامبر(ص) از کنار بهشت و دوزخ می گذرد، هر گروهی از بدکاران را به عذاب و کیفری شبیه  اعمال خود گرفتار دید، و نیز اعمال نیکوکاران را مشاهده کرد که سبب پیدایش مرافق تازه ای در بهشت می شود. اخباری که درباره غیبت وارد شده و تجسم آن را به صورت پاره گوشت گندیده ای که غیبت آن را تناول می کند بیان می دارد شاهد دیگری بر این مدعا است. از مجموع روایات و آیات گذشته به خوبی نتیجه گرفته که اعمال آدمی در صورتهای مناسبی در عالم برزخ و قیامت مجسم می گردد، حتی تعبیر «الذین یاکلون اموال الیتامی ظلما انما یاکلون فی بطونهم نارا» «کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم و ستم می خوردند، فقط در شکم خود آتش داخل می کنند» (نساء /10) نشان می دهد که باطن عمل در عالم دنیا نیز از نوعی تجسم برخوردار است به طوری که مال یتیم در باطن به شکل آتش سوزان است، هرچند کسانی که چشم واقع بین ندارند آن را نمی بینند. دلیلی ندارد که همه این آیات و روایات را بر معنی مجازی و کنائی حمل کنیم، و همه را تأویل و توجیه نمائیم، با اینکه عمل به ظواهر آنها بی مانع است و مشکلی ایجاد نمی کند.