ابوحمزه ثمالی (ثابت ابن دینار)

ابوحمزه، ثابت بن دینار، معروف به (ابوحمزه ثمالی) محدث و مفسر شیعه و از اصحاب چهار امام معصوم (ع). او، ابن صفیه دینار ازدی ثمالی کوفی است که از زهاد و راویان موثق و مورد اعتماد شیعه می باشد. سال تولد او دقیقا معلوم نیست ولی گویا قبل از سال 82 هـ ق بوده است. ابوحمزه اهل کوفه بود و علت شهرت او به "ثمالی" سکونت او در محله اقامت قبیله ثماله از تیره "ازد" است. وی از صحابه امام چهارم و پنجم و ششم شیعه و بنا به نقل بعضی اخبار، از صحابه امام هفتم بوده است. او در کوفه با زید مراوده داشت و شاهد دعوت و شهادت زید، فرزند امام چهارم حضرت سجاد (ع) بود و 3 فرزندش یعنی حمزه، نوح، منصور در قیام زیدبن علی کشته شدند. ابوحمزه را از فقهای کوفه گفته اند، اگر چه در اخبار آمده که ایام جوانی اش را در مدینه گذرانده. علاوه از چند امام معصوم، از شیوخ و راویان زیادی، حدیث نقل کرده و عده بسیاری از جمله سفیان ثوری، شریک، وکیع، حفص بن غیاث، ابواسامه، ابونعیم، عبدالله بن موسی و جمع دیگری از محدثین شیعه و سنی، از او نقل حدیث کرده اند و برای او منزلت والایی قائل هستند بطوری که خبر واحد او را در حکم خبر متواتر دانسته و معتبر می دانند. او از قلیل افرادی از راویان شیعه است که اهل سنت بر او اعتماد کرده اند. البته بعضی از رجال شناسان اهل تسنن، او را ضعیف می دانند و او را ذم کرده اند ولی اکثرا علت این امر را، غلو او در تشیع و یا اعتقادش را به رجعت، می دانند.

ابوحمزه از دیدگاه امامان شیعه
امام صادق (ع)، امام ششم شیعه فرمود: «ابوحمزه در زمان خود، همان مرتبه و مقامی را دارد که (سلمان فارسی) در زمان خود داشت. (او نزد ما به منزله سلمان در نزد رسول الله است)». فضل بن شاذان از حضرت رضا، امام هشتم شیعه نقل می کند که فرمودند: «ابوحمزه، در زمان خود، مقام لقمان را داشت. او به چهار تن از ما نیز خدمت کرد، علی بن الحسین، محمدبن علی و جعفربن محمد و برهه ای از زمان موسی بن جعفر که صلوات خدا بر آنها باد». غیر از اینها، فضائل بسیار دیگری از او نقل شده است.

آثار ابوحمزه
1- از آثار او، یکی "تفسیر القرآن" است که گرچه اصل او در دست نیست ولی ابن ندیم در "الفهرست" و حاج خلیفه در "کشف الظنون" از آن یاد کرده و ثعلبی و ابن شهر آشوب، قسمتهایی از آن را در کتب آورده اند. این تفسیر به عنوان اولین تفسیر مدون شیعه، مشهور است.
2- "النوادر" مجموعه ایست از احادیث نادر، که حسن بن محبوب نقل کرده است.
3- رسالة الحقوق عن علی بن الحسین (ع). (متن این رساله با تغییرات کمی، هم از "ابن بابویه" و همه در کتاب "تحف العقول" آمده است.)
4- مشهور ترین منقولات او نیز، دعایی از امام سجاد (ع) است که دعای بزرگ و طولانی با مضامین اخلاقی، عرفانی و با الفاظ فصیح و معانی بلیغ بنام دعای ابوحمزه ثمالی است که امام چهارم آنرا در سحرهای ماه مبارک رمضان می خواندند. ابوحمزه این دعا را از امام نقل می کند و خواندن آن در ماه مبارک رمضان در میان شیعه، متداول است. شیخ طوسی در مصباح المتهجد، آنرا آورده است.

وفات
در تاریخ سال وفات او اختلاف است چون بنا بر روایاتی که حسن بن محبوب از این بزرگوار آورده، سال فوت او با تردید است ولی اکثر علمای رجالی و شیخ طوسی و نجاشی، سال 150 هـ ق، و در دوران خلافت ابوجعفر منصور، خلیفه عباسی بوده است. روایات ضیعفی هم هست که بعد از خلافت منصور و بعد از سال 165 هـ ق است.