امام حسن علیه السلام
ولادت
در نیمه ماه رمضان سوم هجری، اولین فرزند امام علی (ع) و حضرت فاطمه زهرا علیهاسلام به دنیا آمد. پس از ولادت، نامگذاری از جانب مادر به پدر، و از او به پیامبر اکرم (ص) محول شد و آن حضرت هم منتظر نامگذاری پروردگار ماند. تا اینکه جبرئیل، امین وحی، فرود آمد و گفت: «خدایت سلام می رساند و می گوید چون علی برای تو همانند هارون (ع) برای موسی (ع) است، نام فرزندش را نام فرزند هارون یعنی ''شبر'' قرار ده!». رسول خدا فرمود: «زبان من عربی است و شبر، عبری است». جبرئیل گفت: «شبر در زبان عرب به معنای حسن است». به این ترتیب، کودک، حسن نام گرفت. تنها کنیه ی آن حضرت «ابو محمد» و مشهورترین القابش «سید» و «سبط» و «تقی» است. نقش خاتم و انگشتر امام حسن را «العزة لله» گفته اند؛ روز هفتم پس از ولادت، رسول خدا مستحبات ولادت را در مورد حسن به جا آوردند و حسن را به «ام فضل»، همسر عمویشان، سپردند تا او را از شیری که به خاطر زایمان فرزندش، قثم بن عباس، در سینه داشت، شیر دهد. بعدها نیز رسول خدا برای امام حسن، ادعیه ی عافیت و حرزهای مخصوص چشم زخم را خواندند.
ذکر امام حسن در قرآن کریم
قرآن مجید مشتمل است بر یاد کردن از شخصیت ها، از خوبان یا از بدان، لیکن این یاد کردن گاهی همراه با ذکر نام است (همانند آنچه درباره موسی و فرعون ذکر شده است) و گاه فقط با توصیف، و بدون ذکر نام (همانند آنچه درباره امام علی (ع) نازل شده است). درباره امام حسن (ع) نیز آیاتی به صورت توصیف و بدون ذکر نام نازل شده است؛ همانند آیه تطهیر، آیه ذوی القربی و آیه اولی الامر.
رابطه امام حسن (ع) و رسول خدا:
امام حسن (ع) بیشتر از هفت سال با رسول خدا زندگی نکرد، ولی در همین مدت به شدت مورد عنایت آن حضرت بود و استفاده های علمی و تربیتی فراوانی برد. محبت رسول خدا به امام حسن بسیار فراوان بوده و آن حضرت، گاهی نوه اش را در کارهای بزرگی همانند بیعت رضوان و مباهله با نصارای نجران هم شرکت می داده است. رسول خدا درباره ی او تعریف و تمجیدهای فراوانی نموده است که امام بعدها به مناسبت های مختلف، از آنها برای معرفی شخصیت الهی خویش سود جست.
ارتباط امام حسن با مادرش فاطمه زهرا
امام حسن با مادر خود رابطه ای عمیق و متعالی داشت. فاطمه گاه با فرزندش بازی های کودکانه می کرد و گاه با ملاطفت مادرانه او را به عبادات مستحب تشویق می نمود. حسن نیز گزارش سخنان رسول خدا را پیش از هر کس، از مسجد به مادر می رساند و گاه در عبادت مادر دقت می کرد و از آن درس ها می گرفت. این ارتباط صمیمی در اواخر عمر مادر اوج گرفت؛ تا آنجا که این دو به همراه هم و با تن و قلبی آزرده به زیارت قبر رسول الله و بقیع می رفتند. امام حسن نیز سال ها بعد در حضور دشمنانی همانند معاویه و مغیره بن شعبه، مصیبت مضروب شدن مادر را یادآور شد.
امام حسن در دوران پیش از خلافت پدر
از این دوران اطلاع زیادی در دست نیست. فقط این مقدار مسلم است که امام (ع) در خدمت پدر بوده است؛ گاه از روی دلسوزی در تأمین رفاه پدر می کوشیده و گاه همراه او در برخی فعالیت های اجتماعی شرکت می کرده است؛ همانند شرکت در شورای شش نفره که عمر ابن خطاب تعیین کرد و یا شرکت در بدرقه ابوذر به هنگام تبعید و گاه پاره ای مأموریت های مهم را از طرف پدر عهده دار بوده است؛ همانند آبرسانی به منزل عثمان در حال محاصره. سیاست های عملی امام حسن (ع) کاملا هماهنگ با پدر است، لذا همانند او در هیچ یک از جنگ ها و فتوحات پس از رسول خدا در تمام این دوره ی 25 ساله شرکت ننموده است.
در دوران خلافت پدر
امام حسن از آغاز بیعت مردم با حضرت علی (ع) تا لحظه شهادت آن حضرت در مقام قوی ترین بازوی آن حضرت عمل کرد. در جریان بیعت، حضوری جدی داشت؛ در جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان حاضر بود. پیش از جنگ جمل هم به همراه عمار یاسر و قیس ابن سعد بن عباده به کوفه رفت و با سرکوب کردن فتنه ی ابوموسی اشعری مردم را به جنگ با مردم بصره فرا خواند. گهگاه به جای پدر نماز جمعه بر پا داشت. در شب ضربت خوردن پدر قصد داشت همراهی اش کند که با منع پدر، منصرف شد. پس از ضربت خوردن پدر نیز تمام تلاش خود را برای بهبود و استراحت آن حضرت به کار بست و در پایان به وصایای او گوش سپرد.
جانشینی پس از شهادت پدر
حضرت علی (ع) قبل از شهادت، امام حسن را به عنوان وصی خود تعیین کرد. رسول خدا نیز قبل از آن به دو گونه این وصایت را اعلام کرده بودند؛ یکی به صورت تصریح به امامت امام حسن و امام حسین علیهما السلام پس از پدرشان و دوم تصریح به امامت ائمه معصومین علیهم السلام، با ذکر اسامی آنها.
امام پس از خلافت
دوران کوتاه چند ماهه خلافت ظاهری امام حسن (ع)، پر ماجرا سپری شد. بلافاصله پس از شهادت حضرت علی (ع)، امام حسن به مسجد آمد و در سخنانی شیوا تلویحا مردم را به بیعت با خویش فرا خواند. پس از سخنرانی و با تبلیغ نافذ عبدالله ابن عباس مردم کوفه با آن حضرت بیعت کردند. امام نیز بیعتشان را براین اساس که از او پیروی کنند و با هر کس جنگید، بجنگند و با هر کس صلح کرد، صلح کنند، پذیرفت؛ و سپس به تحکیم پایه های حکومت خویش پرداخت، ابن ملجم، قاتل پدر را گردن زد و اکثر فرمانداران مناطق را که به دست پدرش نصب شده بودند، تثبیت نمود و برخی را تغییر داد. جاسوس های معاویه را پیدا کرد و گردن زد. نامه ی تندی به وی نوشت و او را تهدید به جنگ نمود. نامه نگاری میان حضرت و معاویه ادامه یافت تا اینکه معاویه لشکری عظیم به سوی عراق گسیل داشت و حضرت نیز درصدد تهیه لشکری برای مقابله با او برآمد.
صلح امام حسن مجتبی (ع)
مهمترین حادثه در زندگی امام حسن (ع) جریان صلح معاویه با آن حضرت است. تحلیل این حادثه ضروری به نظر می رسد، زیرا خود امام صلحش را حجتی بر آیندگان می داند؛ یعنی بر اساس عملکرد حضرت، وظیفه انسان نیز در شرایط مشابه با آن زمان، صلح و مصالحه است. بررسی مقدمات و شرایط و عللی که صلح را ایجاب کرد و دقت در کیفیت وقوع صلح و مواد صلحنامه و موشکافی نتایج شیرین صلح برای جناح حق و ضربه های سهمگین آن بر جناح باطل به خوبی روشن می کند که صلح آن حضرت در حقیقت انقلاب سبزی بود که زمینه انقلاب سرخ حسینی را فراهم ساخت و این نرمش قهرمانانه در کنار آن جنبش ظلم ستیزانه، پایه ریز انقلاب علمی امام باقر (ع) و امام صادق (ع) در عصر طلایی خلأ انتقال قدرت از بنی امیه به بنی عباس گشت و به این ترتیب، اسلام ناب محمدی که در تشیع جلوه گر بود، نهال خود را آبیاری نمود و به درخت تنومندی تبدیل کرد.
امام پس از صلح تا شهادت
تمامی تلاش امام حسن پس از قبول صلح این بود که فواید مورد نظرش را از صلح به نتیجه برساند و بر این اساس در تمام این مدت به حفظ نیروهای کیفی و خالص، بازسازی نیروهای خسته و وازده و تفسیر صحیح اسلام پرداخت. عملکرد دشمن شکن حضرت پس از صلح چنان قدرتمند بود که معاویه را به فکر شهادت آن حضرت انداخت.
صورت و شمایل امام
امام حسن (ع) به رسول خدا از همه شبیه تر بود. زیبایی بی نظیری داشت. رنگش سفید بود و اندکی متمایل به سرخ، چشمانش درشت و سیاه، و محاسنش انبوه. جثه ای قوی، تنومند و چهارشانه داشت. مویش مجعد (فردار) و قامتش متوسط بود.
سیرت و فضائل و مناقب امام
شمارش مناقب هیچ یک از ائمه معصومین علیهم السلام ممکن نیست. در زیارت جامعه کبیره خطاب به آنان می گوییم: «سروران من! ستایش شما را شماره نتوانم کرد و به آنچه در شأن شماست نتوانم رسید و به اندازه و قدرتان وصف نتوانم گفت». امام حسن (ع) نه تنها از این خطاب مستثنی نیست بلکه به خصائصی از قبیل «سبط اکبر» بودن نیز برخوردار است. حلم بی پایان، علم فراوان، جود و عبادت، زهد و بلاغت، تواضع و شجاعت آن حضرت، نه دوست بلکه دشمن را به اعتراف و اعجاب واداشته است؛ و فضیلت و افتخار، آن است که دشمن به آن گواهی دهد.
معجزات امام
از معجزات آن حضرت جز اندکی در تاریخ نقل نشده است؛ همانند اینکه پدر را پس از شهادتش به صورت زنده به گروهی نشان داد و نیز نمونه هایی از استجابت دعا و نفرین های آن حضرت نقل شده است؛ مانند رطب دادن نخلی خشکیده به دعای او. ولی اکثر معجزات و کرامات حضرت در اخبار از غیب و پیشگویی ها تجلی کرده است.
شهادت امام
تلاش موفق امام حسن برای به کرسی نشاندن اهداف صلح باعث شد که معاویه طرح قتل حضرت را پیگیری نماید تا بتواند به خواسته دیرین خود یعنی تبدیل خلافت اسلامی به سلطنت موروثی، جامه ی عمل بپوشاند. به این ترتیب سمی مهلک تهیه کرد و آن را توسط همسر آن حضرت به او خوراند. حضرت پس از مدتی درد و رنج، در روز 28 ماه صفر سال 50 هجری به لقاء الله شتافت. برادرش امام حسین (ع)، جنازه ی او را پس از تغسیل و نماز برای دفن به سوی مسجد النبی برد، ولی سرانجام بر اثر ممانعت بنی امیه در بقیع به خاک سپرد. رسول خدا سال ها پیش از شهادت امام حسن فرموده بود: «هر کس بر حسن گریه کند، چشمش روزی که دیده ها کور می شوند (روز قیامت)، کور نمی شود و هرکس در مصیبت او اندوهگین شود، روزی که همه دلها اندوهگین است، غم و اندوهی ندارد. زیارت حسن مایه ی استواری قدم ها در قیامت است».
همسران امام حسن (ع)
بررسی موضوع زنان امام حسن (ع) بسیار لازم است؛ زیرا زشت ترین تهمتی که به حضرت از طرف دشمنان و دوستان نادان زده شده است، کثرت اغراق آمیز ازدواج ها و طلاق های اوست؛ تا جایی که برخی، تعداد همسران آن حضرت را 400 نفر گفته اند. مجموعه زنانی که نام خود و پدرشان در تاریخ ثبت است و به عنوان همسر حضرت ذکر شده اند، صحیح یا ناصحیح، به ده نفر نمی رسد؛ و در حقیقت بنی امیه خواسته اند با تهمت لذت طلبی مفرط به آن حضرت، صلح او را به صورتی تحریف یافته تفسیر کنند.
فرزندان امام
کمترین عددی که درباره فرزندان حضرت نوشته اند 7 نفر و بیشترین عدد 23 نفر است. شیخ مفید، فرزندان حضرت را 15 نفر می داند (هشت پسر و هفت دختر). از دختران حضرت 4 نفر و از پسرانش نیز 4 نفر صاحب فرزند شده اند. البته دو تن از پسران، فرزند پسر نیاوردند و به همین جهت نسل تمامی سادات حسنی به آن دو پسر دیگر که فرزند پسر آورده اند، یعنی زید و حسن مثنی منتهی می گردد. در سلسله سادات حسنی، دانشمندان، سلاطین، محدثان و انقلابیون متعددی وجود دارد.
احادیث و سخنان امام
متأسفانه مقدار سخنانی که از حضرتش باقی مانده، اندک است و این به خاطر فشارهای غاصبان خلافت و بنی امیه بوده است. سخنانی که از حضرت به دست ما رسیده، در سه قالب اشعار، احتجاجات و احادیث است که گونه سوم، گاه به صورت سخنرانی و گاه به صورت پاسخ به سؤالی یا جواب نامه ای بوده است.
Sources :
دانشنامه رشد