جایگاه قرآن و کتاب مقدس در اسلام و مسیحیت (ماهیت کتاب مقدس)
زمان تدوین کتاب عهد عتیق و عهد جدید
عهد عتیق یا کتاب مقدس یهودیان به سه بخش اساسی تقسیم می شود که عبارتند از:
1. تورات شامل پنج کتاب موسی (ع) که از آن به اسفار پنجگانه یاد می شود
؛ 2. انبیا که شامل پنج پیامبر بزرگ یعنی اشعیا، ارمیا، مراثی ارمیا، حزقیال، و دانیال و دوازده پیامبر کوچک نظیر هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا و... است؛
3. مکتوبات، شامل کتاب های اول و دوم تواریخ ایام، کتاب های عزرا، نحمیا و ... است.
زمان و نحوه تدوین کتاب عهد عتیق
تحقیقات گوناگون انجام گرفته که مورد پذیرش عموم یهودیان و مسیحیان است، نشان می دهد که «تورات کنونی نه به یک باره بلکه در طول نسل های متمادی پدید آمده؛ بدین جهت وحی مستقیم الاهی نیست و مولفان بشری بسیاری در پدید آمدن آن دخالت داشته اند؛ به طوری که در قرن پنجم قبل از میلاد این نوشته ها یک جا گردآوری شد.» بدین جهت «متخصصان کتاب مقدس» چهار منبع اساسی برای تورات قائلند: 1. منبع الوهیمی؛ 2. منبع یهوهی؛ 3. منبع کاهنی؛ 4. منبع تثنیه. مهمترین و مقدس ترین بخش عهد عتیق، همان بخش نخست یعنی «تورات» است که برای آن منبع الوهیمی یعنی الاهی قائلند؛ بدین جهت یهودیان آن را وحی مستقیم الاهی می دانند و بدین سبب «در قدیم مردم معتقد بودند که موسی تورات را نوشته است؛ اما مطالعات جدی کتاب مقدس نشان می دهد که پاسخ به مساله اصلی و منشا اسفار تورات از آنچه در ابتدا تصور می شد, دشوارتر است. تورات در طول نسل ها پدید آمده است. در ابتدا روایت هایی وجود داشت که قوم یهود، آن ها را به طور شفاهی به یک دیگر منتقل می کردند؛ سپس روایات مذکور در چند مجموعه نوشته شد که برخی از آن ها در باب تاریخ و برخی در باب احکام بود. سرانجام در قرن پنجم قبل از میلاد این مجموعه ها در یک کتاب گرد آمد.» تحقیقات دقیق تر تاریخی که شواهدی از قرآن نیز دارد، نشان می دهد که دست کم این بخش از تورات را «عزرای کاهن» گرد آورده است.
نقد تورات از سوی اسپینوزا
یکی از قدیم ترین و معروف ترین نقدهای تورات و سایر رساله های کتاب مقدس از سوی فیلسوف معروف هلندی اسپینوزا (1632- 1677) در کتابی با نام رساله ای در الاهیات و سیاست انجام گرفت. او پس از تحقیقات تاریخی چنین اظهار داشت: «تقریبا همه اهل کتاب معتقدند که موسی تورات را تالیف کرده است: به گونه ای که فرقه فریسیان از یهود در تاکید این عقیده، مخالف آن را مرتد دانسته اند؛ به همین دلیل، این تنها با اشاراتی مبهم، اشتباه بودن این اعتقاد عمومی را متذکر شد؛ اما من بدون ترس و واهمه پرده ابهام از روی سخنان ابن عزرا برخواهم داشت و حقیقت را برای همه آفتابی خواهم کرد. به طور مثال، در سفر پیدایش (14: 14) از مکانی به نام «دان» سخن به میان آمده است؛ ولی از کتاب یوشع (19: 47) چنین برمی آید که مکان مذکور زمان حضرت موسی (ع) "کشم" نام داشته و پس از وی "دان" نامیده شده است؛ پس اگر تورات نوشته حضرت موسی (ع) می بود، باید در اینجا نام "کشم" انعکاس یابد نه "دان".»
زمان و نحوه تدوین کتاب عهد جدید
درباره عهد جدید نیز همه مسیحیان یک صدا معتقدند که اولا اناجیل چهارگانه به وسیله شاگردان عیسی (ع) و در سده نخست میلاد مسیح و پس از وفات او (30 میلادی) میان سال های 60 تا 100 میلادی تدوین شد؛ یعنی افزون بر این که متالهان معتقدند اناجیل به دست عیسی (ع) تدوین نیافته، از این جهت نیز اتفاق نظر دارند که عهد جدید در زمان حیات عیسی (ع) و با اشراف او نیز تدوین نیافت.
ماهیت کتاب مقدس
درباره ماهیت کتاب مقدس میان مسیحیان اختلاف است. بسیاری از آنان شامل اکثر متکلمان کاتولیک، ارتودکس و پروتستان، کتاب مقدس را از نظر محتوا و نه لفظ به خداوند منسوب می دانند. به این معنا که معتقدند خداوند محتوای کتاب مقدس را طی 1500 سال بر مولفان بشری الهام و نه املا کرده است. در این صورت، کتاب مقدس تا حدودی شبیه احادیث قدسی (بر اساس تعریف آن دسته از صاحب نظران که لفظ احادیث قدسی را از پیامبران و محتوای آن را از خداوند می دانند) خواهد بود؛ چنان که با چنین تحلیلی مولفان کتاب مقدس، نظیر گروهی از انسان های برگزیده و پاک همچون امامان (ع) از نگاه شیعه یا خلیفه دوم از نگاه اهل سنت خواهند بود که به مقام «تحدیت» یا «الهام» رسیده اند که اسرار و پیام های الاهی به آنان الهام می شده است.
در برابر، شماری دیگر از متکلمان مسیحی که در اقلیتند، بر این باورند که لفظ و محتوای کتاب مقدس از سوی خداوند بر مولفان بشری کتاب مقدس الهام شده؛ پس کتاب مقدس همان «کلام خداوند» است. با این فرض، کتاب مقدس از آن جهت که کلام خدا تلقی شده، با قرآن برابر است؛ اما همچنان از جهاتی دیگر نظیر تعدد دریافت کنندگان، زبان های گوناگون تلقی و القای پیام، زمان طولانی دریافت، به ویژه از آن جهت که قرآن وحی الاهی است نه الهام، با قرآن تفاوت خواهد داشت. از سویی دیگر، وحی راهبردی برای اتصال بشر با خداوند است که فقط به پیامبران اختصاص دارد؛ در حالی که عموم مردم و البته صالحان در مرتبه ای فراتر و بیشتر، از الهام بهره دارند؛ بنابراین، قرآن از این جهت که مستند وحی است نه الهام با کتاب مقدس تفاوت دارد.
بررسی این دو دیدگاه
1. کتاب مقدس در برگیرنده کلام خدا (فقط محتوای کتاب مقدس از آن خداوند است نه لفظ آن)
توماس میشل درباره قرآن و تفاوت کتاب مقدس با آن و در جهت تبیین این نظریه که کتاب مقدس فقط دربردارنده محتوای پیام خداوند از رهگذر الهام است و نه لفظ کلام الاهی، چنین آورده است: «هرگاه یک مسلمان به کتاب مقدس نظر افکند، مشاهده می کند که این کتاب با قرآن مجید کاملا تفاوت دارد. قرآن، یک کتاب واحد است که آن را یک شخص [پیامبر اسلام]، فقط به یک زبان، ظرف 23 سال به مردم گزارش داده است. در صورتی که کتاب مقدس مجموعه 73 کتاب است که به زبان های گوناگون و در طول 1500 سال تالیف و گردآوری شده است و شمار بزرگی از مولفان "الهام یافته" که تاریخ نام بسیاری از ایشان را فراموش کرده، برای تهیه آن به عملیات پیچیده ای پرداخته اند.» او در جای دیگر چنین آورده است: «مسیحیان معتقدند که خداوند کتاب های مقدس را به وسیله مولفان بشری نوشته است و بر اساس این اعتقاد می گویند که کتاب های مقدس یک مولف الاهی و یک مولف بشری دارند. به عبارت دیگر، مسیحیان معتقدند که خدا کتاب مقدس را به وسیله الهامات روح القدس تالیف کرده و برای این منظور مولفانی از بشر را برای نوشتن آن ها برانگیخته و آنان را در نوشتن به گونه ای یاری کرد که فقط چیزهایی را که می خواسته است نوشته اند. مولفان بشری کتاب مقدس هر یک در عصری خاص می زیسته و به رنگ زمان خود درآمده بوده اند. همچنین این مولفان، مانند دیگر انسان ها با محدودیت های زبان و تنگناهای علمی دست به گریبان بوده اند. اصولا مسیحیان نمی گویند که خدا کتاب های مقدس را بر مولفان بشری املا کرده؛ بلکه معتقدند که او به ایشان برای بیان پیام الاهی به شیوه خاص خودشان و همراه با نگارش مخصوص و سبک نویسندگی ویژه هر یک توفیق داده است.»
آلیسترمک گراث نیز در این باره می گوید: «عده ای دیگر این پیوند [میان کتاب مقدس و کلام خداوند] را به صورتی کم ارج تر می دیدند و کتاب مقدس را در برگیرنده کلام خدا می دانستند.» متکلمان لیبرال موکدا معتقدند که کتاب مقدس، به طور مستقیم وحی منزل نیست و به دست انسان نوشته شده است.
2. کتاب مقدس همان کلام الاهی (لفظ و محتوای کتاب مقدس هر دو از آن خداوند است.)
از بررسی تاریخ مسیحیت بر می آید که دیدگاه شایع، پذیرفته شده و سنتی متکلمان مسیحی همان نظریه نخست است، اما در برابر، اصلاح گرایان همچون لوتر، کالون، و ملانشتون به نظریه دوم یعنی انتساب لفظ و محتوای کتاب مقدس به خداوند گرایش نشان دادند که از آن به «دیدگاه های بنیادگرایی» تعبیر می شود. مک گراث در این باره چنین آورده است: «از دیدگاه اصلاح گرایان، مرجعیت کتاب مقدس به علت پیوند آن با کلام خدا است. عده ای از آن ها اعتقاد داشتند که این پیوند دارای هوهویت (و این همانی) مطلق بود بدین معنا که کتاب مقدس همان کلام خدا بود.» میشل از عقیده این گروه چنین گزارش داده است: «اقلیتی بسیار ناچیز از مسیحیان گمان می کنند کتاب های مقدس با همین الفاظ الهام شده اند و خدا پیام خود را کلمه به کلمه به کاتب بشری منتقل کرده و وی چیزهایی را که خدا املا نموده، با امانت ثبت کرده است.» وی در تحلیل دیدگاه نخست می گوید: «این نظریه با اعتقاد ربانیون قدیمی یهود شباهت دارد و تا اندازه زیادی به نظر مسلمانان پیرامون وحی شدن قرآن کریم مطابق است و از نتایح منطقی آن این است که وجود حتی یک اشتباه در کلمات کتاب مقدس محال باشد.»
همان گونه که این متکلم مسیحی اذعان کرده است، بر اساس نظریه دوم، کتاب مقدس به سان قرآن، دارای عصمت لفظی خواهد بود؛ در حالی که طبق دیدگاه نخست درباره ماهیت کتاب مقدس، ممکن است کسی بر این باور باشد که کتاب مقدس دچار تحریف به کاستی یا فزونی شده است؛ چنان که به طور نمونه، آراسموس در متن گردآوری خود از کتاب مقدس یکی از بخش های مهم کتاب مقدس (رساله اول یوحنا، 5: 7) که مهم ترین سند برای تثلیث است، به رغم انعکاس در نسخه وولگانت که مبنای اناجیل کنونی است را حذف کرده. این بخش چنین است: «زیرا سه شخص هستند که در آسمان ها شهادت می دهند: پدر، کلمه و روح القدس، و این سه یکی هستند و سه چیز است که در زمین شهادت می دهد: روح، آب و خون.» آراسموس معتقد بود که این عبادت در هیچ یک از نسخه های یونانی نبوده و بعدها به کتاب مقدس افزون شده است.
میزان اعتبار کتاب مقدس
درباره میزان اعتبار کتاب مقدس سه نظریه عمده وجود دارد. این دیدگاه ها بدین شرح است:
الف- اعتبار کامل کتاب مقدس
اعتبار کامل کتاب مقدس به این معنا که محتوا و الفاظ کتاب مقدس آسمانی است؛ یعنی افزون بر محتوا، الفاظ کتاب مقدس نیز از سوی خداوند به گردآورندگان آن املا شده است؛ بنابراین، از تمام الفاظ و حتی نوع چینش کلمات و جملات کتاب مقدس می توان برای استخراج آموزه های دینی بهره جست. بنیادگراها و اصلاحیون مدافع این نظریه هستند. بر اساس این دیدگاه، کتاب مقدس قداست و اعتبار کاملی خواهد داشت. چنان که نقش منبعیت آن نیز برجسته تر می تواند باشد تا بدان جا که این دسته از متکلمان مسیحی به تک منبعی گرایش نشان داده اند. این دیدگاه نظریه دیدگاهی است که مسلمانان درباره قرآن قائلند.
ب- اعتبار نسبی کتاب مقدس
اعتبار نسبی کتاب مقدس به این معنا که فقط محتوای کتاب مقدس و نه الفاظ آن آسمانی است. بر اساس نظریه غالب متلکمان مسیحی که مبنای حجیت کتاب مقدس را الهام الاهی می دانند، تنها محتوای آن از سوی خداوند برگردآوردندگان الهام شده است. بر این اساس، کتاب مقدس از نظریه قداست، اعتبار و نیز منبعیت در سطحی پایین تر مورد شناسایی قرار می گیرد و بر همین اساس، این دسته از متکلمان به نظریه دو منبعی یعنی سنت کنار کتاب مقدس بیشتر تمایل نشان داده اند. شاید بتوان این نظرگاه نبوی و ولوی قائل بوده و از آن جهت که سنت را به جهت برخورداری از محتوای پیام الاهی و نه فقط کلام لفظی خدا، در درجه دوم پس از قرآن می شناسند، شبیه دانست.
ج- بی اعتباری کتاب مقدس
بی اعتباری کتاب مقدس به این معنا که کتاب مقدس زمینی و فاقد هرگونه اعتبار است. این دیدگاه که کاملا در برابر دو دیدگاه نخست قرار گرفته پس دوران رنسانس و از سده صاحب نظران مسیحی و غیر مسیحی قرار گفت؛ به گونه ای که برخی از متالفان مسیحی پس از برخورد با تحقیقاتی که درباره اصالت کتاب مقدس و راهیافت مواردی از تناقض و مخالفت با دستاوردهای علمی انجام گرفت، برای همیشه با مسیحیت وداع کردند.
دیدگاه متکلمان
دیدگاه ارنست رنن
ارنست رنن می نویسد: «هیچ تناقضی نباید در آن کتاب وجود داشته باشد. اکنون با توجه به مطالعه دقیقی که در کتاب مقدس انجام داده ام، در عین حال که گنجینه هایی تاریخی و زیباشناختی بر من نمایان شد، این نکته نیز برای من اثبات شد که این کتاب، همچون دیگر کتاب قدیمی از تناقضات، اشتباهات و خطاها مستثنا نیست. در این کتاب داستان های دروغین، افسانه ها و آثاری که کاملا نگارش یافته انسان است، وجود دارد.»
دیدگاه پل تیلیش
پل تیلیش معتقد است: «پژوهش های تاریخی نشان داده اند که عهد قدیم و عهد جدید در بخش های نقلی خود، عناصر تاریخی، افسانه ای و اسطوه شناختی را تلفیق می کنند، و در اکثر موارد، تفکیک این عناصر با هر درجه ای از امکان پذیری نامتحمل است.... به طور قطع این حکایت ها مستند نیستند.»
دیدگاه متکلمان نئوارتدکس
متکلمان نئوارتدکس (الاهایت رسمی- سنتی جدید) پروتستان معتقدند کتاب مقدس به خودی خود وحی الاهی نبوده، و مکتوب خطاپذیر انسانی است که به وقایع وحیانی شهادت می دهد.
دیدگاه بوکای
بوکای درباره جایگاه کتاب مقدس چنین آورده است: «ارائه دستکاری های کتابت های اولیه بر اساس روایات شفاهی و قلب متون به هنگام انتقال به ما، وجود عبارت های تاریک، نامفهوم، متناقض و دور از حقیقت که گاهی تا اخلاف عقل هم پیش می رود یا ناسازگاری با واقعیت هایی که امروزه به وسیله پیشرفت دانش به ثبوت رسیده اند، خیلی کمتر شگفتی مان را برمی انگیزد. چنین ملاحظاتی نشانه شرکت انسان در تحریر و سپس در تغییر بعدی متون است.»
او در جایی دیگر چنین آورده است: «نتیجه ای که از بررسی اجمالی و انتقادی متون مقدس گرفته می شود، آگاهی از ادبیات گسیخته فاقد طرح و پیوستگی است که تناقض های آن زایل ناشدنی است. این عبارت را شارحان ترجمه جهانی عهدین در اظهار نظر خود به کار برده اند.» بوکای در کتاب خود مواردی از تناقض کتاب مقدس با دستاوردهای علمی و تاریخی را بر شمرده است. البته باید دانست که لزوما عقاید نقل شده از برخی متکلمان مسیحیت نظیر پل تیلیش لزوما به معنای بی اعتباری مطلق کتاب مقدس نیست؛ بلکه می تواند ادعای متن وحیانی بودن آن را نقد کند.
Sources :
بوکای- مقایسه ای میان تورات، قرآن و علم- ترجمه: ذبیح الله دبیر- دفتر نشر فرهنگ اسلامی- 1374 ش
حسین توفیقی- ادیان بزرگ- تهران- انتشارات سمت- 1384 ش
مدی جو ویور- درآمدی به مسیحیت- ترجمه: حسن قنبری- مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب- 1381 ش.
سید محمد باقر حجتی- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم- تهران- دفتر نشر فرهنگ اسلامی- 1368 ش.
ویل دورانت- تاریخ تمدن- ترجمه حمی عنایت، پرویز داریوش، علی اصغر سروش- تهران شرکت انتشارات علمی و فرهنگی- 1381 ش.
محمود رامیار- تاریخ قرآن- موسسه انتشارات امیر کبیر- چ چهارم- 1379 ش.
حسین کلباسی- مدخلی بر تبارشناسی کتاب مقدس- تهران- سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی- 1384 ش.
هانس کونگ- تاریخ کلیسای کاتولیک- مترجم حسن قنبری- مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب- 1384 ش.
م.گرنت رابرت و تریسی دیوید- تاریخچه مکاتب تفسیری و هرمنوتیکی کتاب مقدس- ترجمه ابوالفضل ساجدی- پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی- 1385 ش.
آلیستر مک گراث- مقدمه ای بر تفکر نهضت اصلاح دینی- مترجم بهروز حدادی- قم- مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب- 1382 ش.
آلیستر مک گراث- درسنامه الهیات مسیحی- مترجم بهروز حدادی- مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب- 1384 ش.
توماس میشل- کلام مسیحی- ترجمه حسین توفیقی- مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب- 1379 ش.