انواع تحقیق در فلسفه سیاسی اسلام
دین مبین اسلام به تحقیق جستجو و پژوهش اهمیت زیادی داده است و از همین رو بسیار لازم است که محققان در تاریخ سیاسی جوامع، یک بررسی ولو اجمالی و از جنبه تاریخی در منابع و مفاهیم سیاسی امتی بزرگ به نام اسلام و مسلمین داشته باشند، که امروزه در حدود یک میلیارد از پنج ملیارد نفوس روی زمین را تشکیل می دهند. اینکه بعضی از محققان و مترجمان تاریخ فلسفه سیاسی عذر می آورند که «منشأ فلسفه سیاسی و منبع ظهور عقاید و افکار مربوط به حکومت و سیاست و فلسفه های سیاسی عمده ای که در جهان معاصر شایع می باشد از یونان قدیم است که از آنجا به روم و از روم به اروپای قرون وسطی به ارث منتقل گشته تا به زمان معاصر رسیده و در تمام جهان شایع گشته است.» اگر مقصودشان این است که در فلسفه سیاسی اسلام کتابی نوشته شده است، قطعا صحیح نیست، زیرا، دو نوع تحقیق در فلسفه سیاسی اسلام داریم:
نوع یکم: اغلب فقها و فلاسفه و حکمای اسلام در تحقیقات خود قسمت بسیار مهمی را به حکومت عملی اختصاص می دهند که قسمت اساسی آن، سیاست مدن نامیده می شود، شهید اول (محمد بن جمال الدین مکی) ابواب فقه را به چهار قسمت تقسیم می کند: 1-عبادات 2- عقود 3- ایقاعات 4- سیاسات. مسلم است که شهید اول فقه از دیدگاه همه فقها را تقسیم به اقسام مزبور نموده است نه از نظر خاص خویش.
نوع دوم: کتابهایی است که مستقلا در فلسفه سیاسی اسلام نوشته شده است، به عنوان نمونه:
1- مکاتیب الرسول: جمع آورنده علی بن الحسین احمدی این مجموعه شامل انواعی از دستورات سیاسی و توصیه های دینی و اخلاقی اسلام است که از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است:
2- الوئائق السیاسیه: جمع آورنده دکتر محمد حمید الله حیدرآبادی است در این مجموعه مقداری از ابعاد سیاسی اسلام از پیامبراکرم (ص) آمده است.
3- مقداری قابل توجه از خطبه ها و نامه های امیرالمومنین (ع) در نهج البلاغه که به وسیله مرحوم سیدرضی جمع آوری شده است. مخصوصا فرمان مبارک به مالک اشتر که این کتاب در تحلیل و تفسیر آن تالیف شده است
4- الاحکام السطانیه و الولایات جمع بین المسائل الشرعیه و السیاسیه: تالیف اقضی القضاه ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب البصری البغدادی الماوردی متوفای 450 هـ.ق
5- الخراج: تالیف قاضی ابویوسف یعقوب بن ابراهیم
6- الاموال: تالیف ابوعبید القاسم بن سلام متوفای 224هـ.ق
7- معالم القربه فی احکام الحسبه: تالیف محمد بن احمد القرشی معروف به ابن الاخوه
8- الاحکام السلطانیه: تالیف ابوعلی محمد بن الحسین الفراء
9- کتاب الفخری فی الاداب السطانیه والدول الاسلامیه: تالیف محمدبن علی بن طباطبا معروف به ابن طقطقی
10- سیاست نامه: تالیف خواجه نظام الملک
11- الولاه والقضاه: تالیف کندی
12- الخراج وصنعه الکتاب: تالیف قدامه بن جعفر
13- السیاسیه المدنیه: تالیف محمد بن محمد طرخان الفارابی
14- آراء اهل المدینه الفاضله: تالیف محمد بن محمد بن طرخان الفارابی
15- اخلاق ناصری: تالیف خواجه نصیر طوسی
16- الفقه – السیاسه: تالیف سیدمحمد حسینی شیرازی
17- الامامه و السیاسیه: تالیف ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری متوفای 213
18- تنبیه الامه و تنزیه المله: تالیف آیه الله العظمی آقا میرزا محمدحسین نائینی
19- حکومت از نظر اسلام: تالیف آیه الله آقا سیدمحمود طالقانی، شرحی بر کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله –مرحوم نائینی
20- تاریخ سیاسی و دینی و فرهنگی اسلام: در 3 مجلد تالیف دکتر حسن ابراهیم حسن
21- مقدمه: تالیف عبدالرحمن بن خلدون
22- فلسفه سیاسی اسلام: تالیف دکتر حقوقی
23- الاسلام و الحضار العربیه: تالیف کردعلی
24- الاسلام و التکامل الاجتماعی: تالیف آقای شیخ محمود شلتوت
25- السیاسه من واقع الاسلام: تالیف آقای سید صادق شیرازی
26- الحضاره الاسلامیه: تالیف ادم متز ترجمه محمد الهادی ابوربده
27- تمدن اسلام و عرب: تالیف گوستاولوبون
28- تاریخ تمدن اسلامی: تالیف جرجی زیدان
29- الفکر الاسلامی و المجتمع المعاصر فی مشکلات الحکم و التوجیه: تالیف دکتر البهی
30- الاسلام نظام انسانی: تالیف دکتر مصطفی رافعی
31- الفکر الاسلامی و التطور: تالیف فتحی عثمان
32- اندیشه سیاسی در اسلام معاصر: تالیف آقای حمید عنایت
33- فلسفه سیاسی اسلام: تالیف آقای دکتر ابوالفضل عزتی
34- مباحثی مهم از فاضل مقداد در کتاب اللوامع الالهیه
35- عوائد الایام: تالیف ملااحمد نراقی
36- کتاب السیاسه: تالیف قدامه بن جعفر
37- ادب السلطان: تالیف ابوالحسن علی بن نصر
38- کتاب السیاسه الکبیر: تالیف احمد بن سهل ابوزید البلخی
39- کتاب السیاسه الصغیر: تالیف احمد بن سهل ابوزید البلخی
40-کتاب الدوله: ابواسحاق ابراهیم بن العباس الصولی
41- سیاسه الملوک: تالیف ابودلف القاسم بن عیسی بن معقل
اصلا چگونه قابل تصور است که یک تمدنی به وجود بیاید و به اعتلاء و ترقی بسیار با اهمیت برسد ولی نظام و سیستم سیاسی معقولی نداشته باشد؟! اینکه در زمانهای اولیه ظهور اسلام و حتی در قرون و اعصار بعدی، یک رشته قوانین و اصول تفکیک شده و مشخص، به عنوان قوانین و اصول سیاسی اسلام، جدا از سایر شئون حیات بشری در اسلام، تدوین نشده است، یک علت بسیار مهمی دارد که صاحبنظران در مکتب اسلام آن را می دانند و آن علت عبارت است از وحدت همه شئون و ابعاد حیات انسانی (اقتصادی، سیاسی، حقوقی، اخلاقی، هنری) به همین جهت است که مباحث سیاسی که در طول قرون و اعصار به طور کتاب تدوین یافته مستقل، یا به صورت بابی از ابواب فقه در دسترس متفکران و دانش پژوهان اسلامی قرار گرفته است، در حقیقت طرح بعدی از ابعاد مکتب بوده است.
گفته شده است ما با نوعی از جریان تاریخی رویاروی هستیم که لازم است آن را مورد علت یابی قرار بدهیم. جریان این است که آن اهمیتی که در مسائل و اصول فلسفه سیاسی اسلام وجود دارد، غالبا نه طرح علمی و فقهی مشروح داشته است و نه عملا مورد تبعیت قرار گرفته است. علت این جریان چه بوده است ؟! اولا باید در نظر گرفت که حکومت ها و زمامدارانی که بر مبنای مکتب اهل تسنن دست اندر کار بوده اند، ظواهری از اسلام با پیروی از تفکرات تسنن در سیاست مراعات می کردند، ولی بدان جهت که در اکثر دورانها و جوامع اسلامی تا دوران متاخر، مکتب تشیع قدرت بروز عملی در مسائل سیاسی را نداشته است لذا فقهاء و صاحبنظران ضرورتی در بحث و تحقیق اصول و مسائل سیاسی احساس نمی کردند، ولی هماننگونه که مشاهده می کنیم ابوابی در فقه و فلسفه و کلام مطرح و مورد تحقیق قرار می گرفته است که اهمیت حیاتی تفکر در سیاست جامعه و اداره شئون اجتماع را با کمال وضوح اثبات می کند.
Sources :
محمدتقی جعفری- حکمت اصول سیاسی اسلام- صفحه 53-60