معمربن المثنی
ابوعبیده معمر ابن المثنی، ادیب، نحوی و لغوی عرب است. از بزرگترین فضلای عصر خود است. او به علم انساب و اخبار عرب نیز آشنا بود. او برای اولین بار درباره لغات و مجازات قرآن، کتاب تألیف کرد. او در سال 110 یا 114 در بصره متولد شد. اجداد او ایرانی و از یهودیان "باجروان" در بین النهرین بودند. در مورد اساتید ایشان می توان از افراد زیر نام برد:
1- عمر کسری، که احتمالا ایرانی بوده و اطلاعات زیادی درباره تاریخ ایران قبل از اسلام داشته و آثار پهلوی را به عربی ترجمه کرده است و ابوعبیده با استفاده از اطلاعات این مرد، کتاب «اخبار الفرس» را تدوین کرد. این اثر از منابع عمده مسعودی در نقل و شرح حال پادشاهان ایران قبل از اسلام بود.
2- ابوعمروبن علاء (مؤسس مکتب نحوی بصره)
3- اخفش اکبر
4- ابویعقوب ثقفی
5- یونس بن حبیب
ابوعبیده پس از تربیت در مکتب دانشمندان روزگار خود مجالس درسی در بصره تشکیل داد. نام بیش از 60 تن از شاگردان وی در منابع ذکر شده است. از جمله ایشان می توان به افراد زیر اشاره کرد: ابن سعد، ابن سکیت، ابن هشام، ابن شبه و....
ابوعبیده پس از سال 188 ه. ق رسما در زمره ندیمان هارون الرشید درآمد و به بغداد رفت و تا پایان عمر در آنجا بود. در بغداد او به تشکیل مجالس درس و تألیف کتب خود پرداخت. او در این مدت سفری به شیراز داشته که به قصد دیدار "موسی بن عبدالرحمن" بوده و از پاداش های وی برخوردار شده است. ابوعبیده در کهنسالی و در سال 210 ه. ق در بغداد درگذشت.
حیات علمی ابوعبیده
در زمینه نحو:
او را از نحویان بزرگ و همطراز "اصمعی" و "ابوزید انصاری" دانسته اند. او از اولین کسانی بود که در مقابل قواعد دست و پاگیر نحو که توسط هم روزگارانش پایه ریزی شده بود، اعتراض کرد. او حتی به بزرگترین اثر نحوی روزگارش (الکتاب نوشته سیبویه) توجهی نداشت. ابوعبیده در این زمینه شیوه ای مستقل داشته و در شرح آیات و اشعار بیشتر بر ذوق و دانش لغوی خود متکی بود. این امر باعث خرده گیری برخی دیگر از دانشمندان بر آثار او بود. او در زمینه نقد اشعار نیز تبحر داشت.
در زمینه لغت:
در قرن دوم هجری در دو مکتب بصره و کوفه دانشمندانی ظهور کردند که در عرصه لغت شهرت فراوان یافته، تألیفات ایشان سرمایه اصلی فرهنگ نویسان در قرون بعد شد و ابوعبیده از مشهورترین این افراد بود. او رساله های تک موضوعی زیادی تدوین کرد (مثل الخیل، البکر، الحیات و...) که مورد توجه بسیاری از مفسران و دانشمندان چون "ابن حجر" و "نجاری" و "زمخشری" قرار گرفت. همچنین نظرات ابوعبیده درباره واژگان معرب نیز قابل توجه است و به شدت وجود واژگان غیر عربی را در قرآن انکار کرده است.
در زمینه روایت و انساب:
ابوعبیده از پیشگامان نهضت گردآوری و تدوین اشعار و اخبار عرب است که از نیمه دوم قرن دوم آغاز شد و تا اواخر سده سوم در کوفه و بغداد و بصره ادامه داشت. با ظهور او و "اصمعی" روایت شعر و اخبار و نوادر عرب به دوران تازه ای رسید. این دو به بررسی روایات پرداخته و تلاش کردند روایات صحیح و ناصحیح را شناسایی کنند. ابوعبیده برای این کار از اطلاعات بادیه نشینان نیز استفاده می کرد. تلاش های او در این زمینه راه را برای تألیف کتب جامعی در زمینه علوم قرآنی، لغت، اخبار و انساب هموار ساخت و تأثیر آن در آثار نویسندگان قرون بعد آشکار است. ابوعبیده روایت احادیث نبوی نیز می کرد. او از افرادی چون "هشام بن عروه" روایت کرده است. او همچنین اولین خطبه امیرالمؤمنین (ع) پس از خلافت و روایاتی از امام سجاد (ع) را نیز نقل کرده است. به طور کلی محدثان و نویسندگان به آثار او اعتماد مطلق داشته اند. البته در زمینه بیان اصل و نسب، او را جزء شعوبیه (کسانی که به تحقیر و مذمت اعراب می پرداختند) می دانند و برخی گفته اند او به تحقیر و طعن عرب می پرداخته و به خاطر همین زبان طعن آمیزش نیز کسی در تشییع جنازه او حاضر نشده است.
آثار ابوعبیده:
به هرحال ابوعبیده به لحاظ گستردگی معلومات در زمینه های مختلف مورد تأیید همگان بوده و از آگاهترین دانشمندان عصر خود به حساب می آید. او صاحب 200 اثر است که جز اندکی در دست نیست و می توان از جمله آنها، عنوان زیر را برشمرد:
1- کتاب "الایام" که شرح جنگ ها و وقایع تاریخی قبایل عرب قبل از اسلام است. مشتمل بر 1200 روز می باشد.
2- تسمیة ازواج النبی: شرح نام و مشخصات زنان و فرزندان پیامبر
3- الخیل: رساله ای در لغت
4- الدیباج: درباره برجسته ترین افراد قبایل عرب و....
Sources :
دایرةالمعارف بزرگ اسلامی- جلد 5
دایرةالمعارف فارسی- جلد 1
یاقوت حموی- معجم الادبا- جلد 2
ابن خلکان- وفیات الاعیان- جلد 3