کتاب جوامع الجامع
تفسیر «جوامع الجامع» از تفاسیر ادبی و لغوی و نحوی قرآن مجید در قرن 6 هجری قمری و یکی از بهترین تفاسیر موخر شیعی است. نویسنده آن "شیخ طبرسی" صاحب تفسیر بزرگ مجمع البیان می باشد. طبرسی، بعد از مجمع البیان، 2 تفسیر دیگر نوشته که یکی از آنها «الکافی الشافی» و تفسیر دیگر، همین «جوامع الجامع» است.
معرفی اجمالی نویسنده
ابوعلی فضل بن حسن، ملقب به "امین الاسلام" یا "امین الدین" فقیه، محدث و مفسر بزرگ شیعه که در قرن ششم هجری زندگی می کرد. بعضی اصلیت او را از طبرستان (مازندران) گفته و بعضی از محققین، «طبرس» را همین «تفرش» امروزه می دانند. سلسله خاندان و خویشاوندانش همه از بزرگان علم و اهل فضل و کمال بودند. فرزندش شیخ رضی الدین ابونصر حسن معروف به حسن بن فضل صاحب کتاب «مکارم الاخلاق» و نوه او "ابوالفضل علی بن حسن"، صاحب «مشکات الانوار» می باشند. طبرسی سال 523 هـ ق در سبزوار که از توابع خراسان بود، اقامت کرد. او ظاهرا ایام جوانی را در مشهد (خراسان) به یادگیری علوم و معارف اسلامی پرداخته بود و بعدا در سبزوار به تعلیم و تربیت و تدریس مشغول شد و 25 سال آخر عمرش را آنجا گذراند. آن زمان، سبزوار، مرکز شیعیان بلوک بیهق بود. وی در بین علمای نامی، جایگاهی بسیار بزرگ دارد و کمتر کتاب مذهبی و به خصوص تفسیر قرآن است که از ذکر نام و آثار و افکار او، خالی باشد. مع الوصف، در نهایت تعجب باید گفت که شرح حال او به اختصار و اجمال بیان شده است. وی در تمام رشته علمی از ادبیات عرب تا حدیث و فقه و اصول و تفسیر و استاد مسلم بود. در علوم و حساب و جبر و مقابله نیز تبحر کافی داشت. اشعاری بسیار دارد که در زمان جوانی اش، آنرا انشاء کرده است. این شخصت بزرگ در شب عید قربان سال 548 هـ ق، از دنیا رحلت نمود. اساتید وی، همه از عالمان بزرگ شیعه و سنی بودند از جمله:
1- شیخ ابوعلی طوسی (فرزند برومند شیخ طوسی)
2- دانشمند نامی، ابوعبدالله جعفربن محمد دوریستی که از شاگردان شیخ مفید بوده است.
3- حاکم موفق بن عبدالله عارف نوغانی که از علمای عامه بود.
از شاگردان او نیز می توان:
1- قطب الدین راوندی
2- محمدبن علی بن شهرآشوب مازندرانی (فقیه و عالم عالیمقدار) را نام برد. شیخ تألیفات و تصنیفات گرانبها و زیادی داشت که تفسیر مجمع البیان و همین تفسیر جوامع الجامع از جمله آنهاست.
معرفی اجمالی کتاب
این تفسیر در چهار مجلد بزرگ به زبان عربی است و میان علما، معتبر و متداول و مشهور است. از نظر بلاغت و اختصار، سرشار از نکات علمی و فوائد بسیار و کشاف مبهمات است. در این تفسیر، مؤلف به مباحث نحوی، لغوی و بلاغی پرداخته و آرای نحویان بصره و کوفه را بررسی کرده و از امثال آن بهره برده است. مؤلف بعد از تألیف مجمع البیان، چون بر تفسیر کشاف زمخشری (عالم معروف اهل تسنن) اطلاع پیدا کرد، تفسیری دیگر بنام «الکافی الشافی» نوشت و بعد از آن بنا به خواهش و اصرار فرزندش "ابونصر حسن بن فضل" تفسیری مختصر و جامع فوائد تفسیر کبیرش و لطائف تفسیر کشاف، نوشت و نام آن را «جوامع» گذاشت. سن او در این زمان نگارش تفسیر، بیشتر از هفتاد سال بود. طول تدوین این تفسیر را، در 12 ماه به عدد ائمه معصومین شیخ طبرسی تصریح کرده یعنی از صفر 542 تا محرم 543؛ یازده ماه و 6 روز زمان برده است.
چاپ و نشر
- نسخه های متعددی از این تفسیر موجود است که قدیمی ترین آن به تاریخ ذیقعده 763 هـ ق، در مجلس شورای اسلامی است.
- چاپ سنگی آن در 1302 هـ ق و بعد در سال 1321 ق در تهران شد.
- چاپ آخر آن توسط انتشارات دانشگاه با مقدمه و تعلیقات آقای گرجی در سال 1347 شمسی در تهران انجام شد.
- یک نسخه خطی آن که تفسیر نصف اول قرآن و سه نسخه خطی دیگر که تفسیر تمام قرآن است در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری تهران موجود است.
Sources :
محمدعلی مدرس خیابانی- ریحانة الادب
دائرة المعارف تشیع به نقل مجمع البیان -الذریعه، تاسیس الشیعه، التفسیر و المفسرون 2/99
دانشنامه جهان اسلام- ج 4/643
علی دوانی- مفاخر اسلام