استغاثه و نزول فرشتگان

یکی دیگر از نصرتهای غیبی در جنگ بدر این بود که مسلمانان از شدت وحشت و اضطراب دست به استغاثه بلند کرده و پیامبر با آنان همصدا شد و از خدا نصرت و یاری طلبیدند و در تاریخ وارد شده است که پیامبر چنین گفت: «اللهم انجز لی ما وعدتنی اللهم إن تهلک هذه العصابه لا تعبد فی الارض؛ خدایا وعده ای که به من داده ای تحقق بخش، اگر این گروه مؤمن نابود شوند در روی زمین کسی تو را پرستش نمی کند.»
این استغاثه به اندازه ای طول کشید که عبا از دوش پیامبر افتاد، و در این هنگام وحی الهی رسید که من شما را با هزار فرشته که فرشتگان دیگری را به دنبال دارند کمک می کنم و این نوید در آیه یاد شده در زیر آمده است: «إذ تستغیثون ربکم فاستجاب لکم أنى ممدکم بألف من الملئکة مردفین؛ به خاطر بیاورید زمانی که به استغاثه برخاستید و او تقاضای کمک شما را پذیرفت و گفت شما را با یک هزار فرشته که فرشتگان دیگری را در پشت سر دارند، کمک می نماییم.» (انفال/ 9)
آمار فرشتگان در این آیه با رقم هزار، بیان شده در حالی که در سوره آل عمران از سه هزار، و پنج هزار فرشته سخن به میان آمده است چنانکه می فرماید: «إذ تقول للمؤمنین أ لن یکفیکم أن یمدکم ربکم بثلاثة آلاف من الملائکة منزلین؛ در آن هنگام که تو (ای پیامبر) به مؤمنان می گفتی آیا کافی نیست که پروردگارتان شما را به سه هزار فرشته که از آسمان فرو می آیند یاری کند.» (آل عمران/ 124) «بلى إن تصبروا و تتقوا و یأتوکم من فورهم هذا یمددکم ربکم بخمسة آلاف من الملائکة مسومین؛ آرى، اگر شکیبایى و پارسایى کنید و دشمنان در این هیجان و شتاب خویش بر شما بتازند، پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار یارى خواهد کرد.» (آل عمران/ 124)
در سوره ی انفال که از هزار فرشته سخن به میان آمده، هزار فرشته را با لفظ «مردفین» توصیف می کند و می فرماید: «بالف من الملائکه مردفین؛ من شما را با هزار فرشته پياپى يارى خواهم كرد.» (انفال/ 9) در حالی که در سوره ی آل عمران که از سه هزار فرشته سخن می گوید آنان را با لفظ «منزلین» معرفی می کند و می فرماید: «بثلاثه آلاف من الملائکه منزلین» دقت در مفهوم این دو لفظ «مردفین» و «منزلین» اختلاف ظاهر را برطرف می کند زیرا لفظ مردفین از ماده ی «ردف» گرفته شده است و مفرد آن «مردف» به معنی «پشت سر قرار دهنده» است در این صورت معنی آیه این است که این هزار فرشته، فرشتگان دیگر را نیز در پشت سر قرار می دهند که با توجه به نکته ی مفاد آیه آل عمران که شمار مجموع فرشتگان را سه هزار معرفی می کند روشن می گردد و باید گفت فرشتگانی که در پشت سر قرار داشتند دو هزار نفر بودن. راغب در مفردات خود در ماده ی «ردف» به روشنی به این نکته تذکر می دهد و می گوید: «مردفین ملائکه اخری»، فرشتگان دیگر را نیز در پشت سر دارند.
به این معنا آیه مورد بحث با آیه «و لقد نصرکم الله ببدر و أنتم أذلة فاتقوا الله لعلکم تشکرون* إذ تقول للمؤمنین أ لن یکفیکم أن یمدکم ربکم بثلاثة آلاف من الملائکة منزلین* بلى إن تصبروا و تتقوا و یأتوکم من فورهم هذا یمددکم ربکم بخمسة آلاف من الملائکة مسومین* و ما جعله الله إلا بشرى لکم و لتطمئن قلوبکم به و ما النصر إلا من عند الله العزیز الحکیم؛ این خدا بود که شما را در واقعه بدر، یارى کرد در حالى که شما زبون بودید، پس، از خدا تقوا داشته باشید شاید شکرش به جاى آورید، به یاد آر آن زمان را که به مؤمنین مى گفتى آیا این شما را بس نیست که پروردگارتان با سه هزار فرشته نازل شده کمکتان کند؟ آرى، اگر صبورى کنید و تقوا پیشه سازید و دشمنان در همین شور و هیجان خویش بر شما بتازند پروردگارتان با پنج هزار فرشته نشان گذار مدد مى کند، خداوند این (وعده) را نداد مگر اینکه بشارتى براى شما باشد، و اینکه دلهایتان آرامش یابد و (هر چند ملائکه شما را یارى کردند ولیکن) هیچ نصرتى جز از ناحیه خداى عزیز حکیم نیست.» (آل عمران/ 123- 126) که آن نیز اشاره به همین داستان مى کند سازگار مى شود.
چون تطبیق آیات این سوره با آیات سوره "آل عمران" این معنا را افاده مى کند که منظور از نزول هزار ملائکه ردیف شده نزول هزار نفر از ملائکه است، که عده دیگرى را در پى دارند، بنابراین هزار ملائکه ردیف شده با سه هزار ملائکه نازل شده منطبق مى شود. و به همین بیان فساد این کلام ظاهر مى گردد که گفته اند منظور از مردف بودن ملائکه این است که هزار نفر از ملائکه در پى هزار نفر دیگر باشد، چون اگر اینطور معنا کنیم لازمه اش این مى شود که با هر یک نفر از ایشان یک نفر ردیف باشد و در نتیجه عده ملائکه دو هزار نفر باشد. و همچنین فساد اینکه گفته اند مراد از مردف بودن ملائکه این است که دنبال هم نازل شده باشند، و نیز اینکه گفته اند مراد آمدن ایشان از پى مسلمین است، و در حقیقت مردف به معناى رادف است.
در اینجا احتمال دیگری نیز هست که می تواند، رافع اختلاف ظاهری باشد و آن اینکه آنجا که آیه از رقم سه هزار سخن می گوید مربوط به گفتگوی پیامبر با مسلمانان است و می فرماید: «اذ تقول للمؤمنین الن یکفیکم أن یمدکم ربکم بثلاثه آلاف من الملائکه منزلین؛ به یاد آور وقتی که به مؤمنان می گفتی آیا برای شما کافی نیست که خدایتان شماها را با سه هزار فرشته فرود آمده از آسمان کمک کند.»
در اینجا پیامبر به مردم چنین می گوید که اگر سه هزار فرشته به کمک شما بشتابد برای شما کافی نیست؟ ولی آنجا که درباره ی هزار فرشته سخن می گوید مربوط به سخن خدا است و اینکه خدا دعای پیامبر را اجابت نمود و یک هزار فرشته فرو فرستاد یعنی از آن مقدار درخواست، به هزار فرشته اکتفاء شد که گویی دو قسمت دیگر مورد نیاز نبوده است یا در انتظار فرمان خدا به سر می بردند. ولی آمار پنج هزار، مربوط به جنگ بدر نیست، بلکه نویدی است از پیامبر که اگر تقوا و بردباری را پیشه خود سازید، و دشمن نیز همین الآن باز گردد خدا با پنج هزار فرشته شما را کمک می کند.

Sources

Keywords