سیری در احوال و آراء توماس کوهن

کوهن

توماس کوهن (Thomas Kuhn) به زعم صاحبنظران یکی از تأثیرگذارترین فیلسوفان علم در قرن بیستم محسوب می شود و حتی عده ای بر آنند که او تأثیرگذارترین و پرنفوذترین فیلسوف علم در این سده بوده است. کتاب ساختار انقلابهای علمی او یکی از رایج ترین و پراستنادترین کتابهای دانشگاهی ارزیابی شده است. دیدگاههای کوهن به ویژه آنچه در کتاب مهم و اساسی وی یعنی "ساختار انقلابهای علمی" The Structure of Scientific Revolutions آمده، در حوزه های مختلف علوم تجربی و علوم انسانی تأثیر گذاشته است. از باب مثال می توان به تأثیر آن در الهیات جدید از جمله الهیات متأله بزرگ مسیحی هانس کونگ در کتاب الهیات برای هزاره سوم اشاره کرد. در این کتاب کونگ با ستایش بسیار از عمق اندیشه کوهن به ویژه در باب مفهوم پارادایم یاد می کند.

زندگی و آثار
توماس کوهن در هجدهم ژولای ۱۹۲۲ در ایالت اهایوی آمریکا به دنیا آمد. زندگی دانشگاهیش را در فیزیک آغاز کرد. سپس به مطالعه در تاریخ علم پرداخت و رفته رفته به فلسفه علم روی آورد گرچه در این میان علاقه اش را به تاریخ فیزیک حفظ کرد. در ۱۹۴۳ از هاروارد فارغ التحصیل شد. در ۱۹۴۶ در رشته فیزیک فوق لیسانس و در ۱۹۴۹ دکترا گرفت. کوهن از آن سال تا ۱۹۵۶ برای دانشجویان لیسانس علوم انسانی به تدریس علوم پایه اشتغال داشت. در اوایل این دوره کار کوهن معطوف به نظریه ماده و تاریخ اولیه ترمودینامیک در قرن هجدهم بود. او سپس به تاریخ نجوم روی آورد و در ۱۹۵۷ نخستین کتابش را با عنوان انقلاب کپرنیکی منتشر ساخت. کوهن در ۱۹۵۶ وارد دانشگاه کالیفرنیا در برکلی شد و به تدریس در تاریخ علم پرداخت البته در گروه فلسفه آن دانشگاه.
کوهن در ۱۹۶۱ به بالاترین مرتبه استادی رسمی در آمریکا رسید. در ۱۹۶۲ کتاب ساختار انقلابهای علمی را در مجموعه «دایرة المعارف بین المللی علوم» که سرپرستی آن را اوتو نویرات و رودلف کارناپ بر عهده داشتند منتشر کرد. مفهوم محوری این کتاب پرتأثیر و بحث انگیز آن است که بسط و گسترش علم (در دوره های متعارف علم) متأثر از یا مبتنی بر آن چیزی است که کوهن از آن به پارادایم (Paradigm) تعبیر می کند. مجموعه ای از مقالات کوهن در فلسفه و تاریخ علم در سال ۱۹۷۷ با عنوان The Essential Tension منتشرشد. سال بعد دومین تک نگاری تاریخی او تحت عنوان نظریه جسم سیاه و گسست کوانتومی به چاپ رسید. در ۱۹۸۳ به سمت استادی در MIT (مؤسسه تکنولوژی ماساچوست) منصوب شد. کوهن در سراسر دهه های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ راجع به مباحث گوناگونی در تاریخ و فلسفه علم کار کرد. از جمله به بسط و شرح مفهوم قیاس ناپذیری پرداخت. او در اواخر عمر روی دومین تک نگاری فلسفیش کارمی کرد که مربوط می شد به نگرشی انقلابی راجع به دگرگونی ها و تحولات علمی. کوهن در هفدهم ژوئن در اثر بیماری سرطان ۱۹۹۶ درگذشت.

اندیشه

سیر و صیرورت علم
بر طبق نظر کوهن سیر و صیرورت و پیشرفت یک علم به صورت یکسان و یک شکل نیست بلکه دوره های هنجارین یا متعارف و انقلابی (یا فوق العاده) را از سر می گذراند. دوره های انقلابی صرفا دوره های پیشرفت سریع و شتابان نیستند بلکه به صورت کیفی با علوم هنجارین و متعارف یا عادی (لااقل در سطح) فرق دارند. کوهن علم هنجارین را با اصطلاح حل مسأله و معما (puzzle - solving) توصیف می کند.
این اصطلاح به این معناست که علم هنجارین و عادی هدف اصلیش انتقال این اندیشه است که حل کننده معما یا مسأله (مانند کسی که شطرنج بازی می کند یا مشغول حل جدول کلمات متقاطع است) انتظار دارد که به شکل معقول و دست یافتنی معما را حل کند و اینکه انجام این کار عمدتا به توانایی خودش بستگی دارد و دیگر اینکه خود معما و روش های حل آن تا حد زیادی آشنا و معلوم هستند. یک حل کننده معما به حوزه کاملا ناشناخته پانمی گذارد. چون معماها و راه حل های آن آشنا و مأنوس و نسبتا سرراست هستند. می توان انتظار داشت که علم هنجارین و متعارف ذخیره ای رو به رشد از حل معماها گرد آورد. اما علم انقلابی و خلاف هنجار بر طبق نظر کوهن خصلت گردآوری و ذخیره سازی و افزودنی ندارد.
به عقیده او انقلاب های علمی مستلزم تجدیدنظر در باورها و فعالیت های علمی موجود است. به دید او چنین نیست که همه دستاوردهای علم هنجارین در یک انقلاب علمی حفظ شود. در واقع دوره علم بعدی ممکن است تبیینی برای پدیده ای که در دوره پیشین عقیده بر آن بود که با موفقیت تبیین شده است، نداشته باشد. این وجه از انقلاب های علمی به (Kuhn- loss) معروف است که بیانگر نوعی فقدان و به اصطلاح کسری استاما اگر (چنانکه در دیدگاه متعارف چنین تصوری هست) انقلابهای علمی مانند علم هنجارین و عادی هستند اما بهتر، پس علم انقلابی همواره امری مثبت و مطلوب محسوب خواهد شد که باید به آن خوشامد گفت و ترویجش کرد. در دیدگاه پوپر نیز مسأله انقلاب علمی مطرح است اما نه به این دلیل که انقلاب های علمی بر دانش مثبت و ایجابی می افزایند و حقایق نظریه های پیشین را گسترش می دهند. بل به این دلیل که بر دانش منفی یا سلبی که نشاندهنده نادرستی نظریه های رقیبند می افزایند.
کوهن هم دیدگاه سنتی و هم دیدگاه پوپری در زمینه انقلاب های علمی را رد می کند و این نظر را پیش می نهد که علم هنجارین و متعارف می تواند کامیاب باشد و پیشرفت کند. اما فقط در صورتی که در میان یک جمع علمی (یعنی مجموعه دانشمندان و فعالان عرصه یک علم) در مورد ارزش ها، ابزارها، تکنیک ها و باورهای نظری و حتی دیدگاههای متافیزیکی شان اجماع و اتفاق نظر وجود داشته باشد. این اجماع و اتفاق نظر یا زمینه مشترک را (که پیچیدگیهای خاص خودش را دارد) کوهن با اصطلاح disciplinary matrix معرفی می کند. matrix معانی مختلفی دارد از جمله چارچوب، بافت، زمینه، قالب و خاستگاه. در ریاضیات matrix به معنای جدول ارقام و اعداد است. همه این معانی و معادلها به نوعی مقصود موردنظر کوهن را تاحدودی بیان می کنند. باری اصطلاح یادشده به معنای زمینه، بستر و چارچوب یک رشته علمی است که در جمع دانشمندان و فعالان یک علم در مورد آنها کم و بیش اتفاق نظر وجوددارد.

پارادایم

پارادایم paradigm از واژه یونانی paradeigma ریشه می گیرد که به معنای الگو، مدل، طرح و نظایر اینهاست و استفاده از آن را می توان در آثار افلاطون هم پی گرفت. دیدگاه کوهن درباره تحولات علمی، بدیلی در برابر دو دیدگاه سنتی و پوپری ارائه می دهد، که در یکی بر روال عادی و اثباتی تأکید است و در دیگری بر روند ابطال. از آنجا که بنابر نظر کوهن پایبندی به چارچوب و زمینه رشته ای یا پارادایم، پیش شرط و بستر لازم برای علم هنجارین موفق است پایبندی به آن یک عنصر کلیدی در کاوش علمی است و در شکل گیری ذهنیت و فضای فکری (mind-set) یک دانشمند موفق نقش اساسی دارد.
این کشمکش میان تمایل به نوآوری و ابداع و محافظه کاری ضروری اکثر دانشمندان موضوع یکی از نخستین مقالات کوهن در باب تئوری های علمی بود که «کشمکش اساسی» (۱۹۵۹) نام داشت و از همان آغاز، دیدگاه او را از دیدگاه قهرمان محورانه متداول راجع به تحول علمی و نیز از دیدگاه پوپر (که بر طبق آن، یک دانشمند پیوسته در تلاش است که مهمترین نظریه های خود را رد و ابطال کند) متمایز می ساخت. این مقاومت محافظه کارانه در برابر رد و ابطال بی حاصل نظریه های کلیدی و مهم، بدین معناست که انقلاب های علمی جز تحت شرایط بسیار حاد مورد جستجو قرار نمی گیرد.
دیدگاه پوپر دلالت بر آن دارد که یک پدیده خلاف هنجار واحد برای رسیدن به رد و نقض یک تئوری کفایت می کند. نظر کوهن این است که طی علم هنجارین و متعارف، دانشمندان پدیده های خلاف هنجار را منجر به ابطال تئوری ها محسوب نمی کنند. بلکه موارد خلاف هنجار نادیده گرفته می شوند یا در صورت امکان تبیینی از آنها صورت می گیرد. تنها در صورت فزونی گرفتن و تراکم موارد خلاف هنجار نگران کننده است که برای چارچوب رشته ای یا پارادایم موجود مشکل ایجاد می شود و تردیدهای جدی به میان می آید. یک خلاف هنجار خاص این است که روند عملی علم هنجارین مورد تردید و تخطئه قرار گیرد. مثلا یک مورد خلاف هنجار ممکن است نارسایی هایی را در برخی تجهیزات متداول آشکار کند و این کار را با ایجاد تردید در مورد نظریه زیرساختی و اساسی مربوط به آن انجام دهد. اگر بخش بیشتر علم هنجارین متکی بر این تجهیزات باشد، علم هنجارین این را دشوار می یابد که آن مورد خلاف هنجار را نادیده بگیرد و با اطمینان به کار خود ادامه دهد. در واقع علم هنجارین در چنین مواردی ناچار است که امور خلاف هنجار را مطمح نظر قرار دهد. اگر در این راه، کامیاب نباشد و این موارد به صورت عمده و اساسی درآید، علم هنجارین به نقطه ای می رسد که کوهن آن را «بحران» می خواند.
جالب توجه ترین پاسخ به این بحران جستجو برای رسیدن به یک چارچوب رشته ای یا پارادایم بازنگری شده است. بازنگری و تجدیدنظری که امکان حذف دست کم بخش اعظم موارد خلاف هنجار و نیز حل بسیاری از مهمترین معماهای حل ناشده را فراهم می سازد. چنین تجدیدنظر و بازنگری، یک انقلاب علمی (scientific revolution) است. بر طبق نظر کوهن هیچ قاعده ای برای تصمیم گیری راجع به اهمیت یک معما و نیز برای سنجش معماها و راه حل هایشان با یکدیگر وجود ندارد. تصمیم گیری در مورد اتخاذ یک بازنگری و تجدیدنظر راجع به چارچوب رشته ای یا پارادایم چیزی نیست که به صورت عقلی انجام شود. انتخاب یک پارادایم نیز بنابر دلایل و عوامل صرفا عقلی انجام نمی شود. به عقیده کوهن عوامل فراعلمی یا غیر علمی نیز بر ظهور یک انقلاب علمی اثر می گذارند. مثل وضعیت سیاسی و شرایط اجتماعی و جز اینها.

مفهوم قیاس ناپذیری

نگرش تجربی متداول راجع به ارزیابی تئوری ها، داوری راجع به کیفیت معرفتی یک نظریه را مبتنی بر اعمال قواعدی خاص در مورد تئوری و شواهد مربوط به آن می داند، دیدگاه کوهن که در مقابل این دیدگاه قرار دارد آن است که ما کیفیت یک تئوری (و شواهد مربوط به آن) را با مقایسه آن با یک تئوری پارادایمی ارزیابی می کنیم. بنابراین معیارهای ارزیابی داوری، قواعد ثابت و پایدار و مستقل از تئوری نسیتند. آنها مستقل از تئوری نیستند چون مستلزم مقایسه با یک تئوری و پارادایم مربوط به آن هستند. آنها پایدار هم نیستند چون پارادایم طی یک انقلاب علمی دچار تغییر و دگرگونی می شود. از باب مثال، در سده هفدهم شرح نیوتن از گرانش و جاذبه در نظر خیلی ها در قیاس با مثلا تبیین بطلمیوس از حرکت سیارات بر حسب افلاک متحد المرکز یا با تبیین دکارت بر پایه حرکت گردابی (Vortices, vortex) شرحی ناتوان به حساب می آمد.
اما بعدها که تئوری نیوتن پذیرفته شد و پارادایم مربوط به آن قبول عام یافت آنچه پیشتر نوعی کاستی به شمار می رفت با دیدی دیگر دیده می شد و دیگر کاستی به حساب نمی آمد. در نتیجه، مقایسه میان تئوری ها آنطور که دیدگاه تجربه گرای متداول گمان می کرد سر راست و سهل نبود زیرا معیارهای ارزیابی، خودشان دستخوش تغییر و دگرگونی بودند. این نوع دشواری در مقایسه میان تئوری ها نمونه ای از آن چیزی است که کوهن و فایرابند آن را «قیاس ناپذیری» (incommensurability) می نامند. بر طبق این نظر تئوری ها با یکدیگر قیاس ناپذیرند چون مقیاس مشترکی میان آنها وجود ندارد. اگر پارادایم ها مقیاس ها یا سنجه های حل معماها باشند پس حل معماها یا حل مسأله های بسط یافته در دوره های مختلف علم هنجارین بر پایه پارادایم های مختلفی مورد مقایسه قرارمی گیرند و لذا فاقد یک مقیاس مشترک خواهند بود. البته کوهن تصریح می کند مفهوم قیاس ناپذیری به این معنا نیست که تئوری ها از هیچ جهت با یکدیگر قابل مقایسه نیستند (non comparability). با این حال روشن است که نظر کوهن در مورد قیاس ناپذیری، مقایسه میان تئوری ها را از آنچه عموما فرض می شود بسیار دشوارتر و حتی در پاره ای موارد غیرممکن می سازد. می توان سه نوع قیاس ناپذیری در نظرات کوهن دید:
1- روش شناختی، یعنی اینکه هیچ مقیاس مشترکی وجود ندارد. چون روش های مقایسه و ارزیابی تغییر می کنند. 2- ادراکی یا مشاهده ای، به این معنا که شواهد مبتنی بر مشاهده نمی تواند مبنای مشترکی برای مقایسه تئوری ها فراهم کند زیرا تجربه ادراکی وابسته به تئوری است.
3- سومین قیاس ناپذیری از نوع زبانی و معناشناختی (semantic) است: این واقعیت که به زبان تئوری ها در دوره های مختلف علم با یکدیگر متفاوت است مانعی بر سر راه مقایسه میان آن تئوری هاست.

کوهن و علوم اجتماعی
به زعم برخی از صاحبنظران تأثیرگذاری کوهن در بیرون از حوزه تخصصی فلسفه علم بسیار بیشتر از خود فلسفه علم بوده است. این تأثیرگذاری به ویژه در عرصه اجتماعی، چشمگیر بوده است. در واقع آرا و نظرات کوهن در رشد و گسترش «جامعه شناسی معرفت علمی» تأثیر فوق العاده داشته است. یکی از نظرات محوری آثار کوهن آن است که دانشمندان در داوری هایشان صرفا بر پایه عوامل خودآگاه و قواعد روشن عمل نمی کنند و عوامل دیگر از جمله عوامل جامعه شناختی و اجتماعی نیز در کارشان تأثیرگذار است. یکی از موضوعات محوری در جامعه شناسی معرفت علمی، توصیف و تحلیل همین عوامل است.

Sources

Keywords