البراهین در علم کلام

این کتاب یکی از آثار و تألیفات امام فخر رازی است که به زبان عربی نوشته شده و در دو جلد تدوین گشته است. این کتاب شامل 40 مسئله در علم کلام است که 30 مسئله اول در جلد اول و 10 مسئله آخر در جلد دوم آورده شده است. مولف این اثر خود را البراهین البهائیه نام نهاده و آن را به فرمان یکی از سلاطین وقت نوشته است.

معرفی اجمالی نویسنده:
امام فخرالدین ابو عبدا... محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی تیمی طبرستانی مشهور به ابن خطیب رازی و امام المشککین از بزرگان متکلمین و خطبا و فیلسوف مشهور سده ششم هجری در 25 رمضان سال 543 یا 544 در شهر ری زاده شد. محمد بن عمر فخر رازی یکی از مشاهیر علمی و ادبی اسلام شمرده می شود که در عصر خود از بزرگترین علما و حکمای اسلام بوده و در علوم معقول و منقول یعنی فلسفه، کلام، ریاضیات و فقه و اصول، تفسیر قرآن و ادبیات استاد، صاحب نظر و مرجع فضلای زمان محسوب می شده است. ایشان ابتدا نزد پدرشان که خطیب مشهوری بود درس خوانده و سپس نزد کمال سمعانی (سمنانی) مقدمات علوم و نزد مجدالدین جیلی علم کلام و حکمت آموخته و ضیاءالدین عمر و محمود بن حسن حمصی دیگر علوم را فرا گرفت. برای آموختن فلسفه بوعلی و فارابی به خراسان رفت و نتیجه کامل گرفت و به ماوراء النهر سفر کرد. ایشان در فروع دین شافعی مذهب و در اصول عقاید کلامی پیرو مذهب اشعری بود و با این وصف با علمای هم کیش خود همیشه در مجادله و مناظره بود. ایشان شعرهایی پراکنده به فارسی و عربی نیز سروده است که حاوی مفاهیم پندآمیز هستند. زندگی امام فخر، علی رغم عسرت و تنگدستی دوران نوجوانی پس از ورود به خوارزم و ماوراء النهر و سکونت چند ساله در دربار خوارزمشاهیان رونق یافت. از حوادث دردناک زندگی امام فخر در سال های پایانی زندگی مرگ فرزند جوانش محمد در اواسط سال 601 ق در هرات بود. امام فخر دارای سه پسر و دو دختر بوده است. پسران او: محمد، ضیاءالدین، شمس الدین. امام فخر در سال های پایانی زندگی در هرات سکونت گزید. در اوایل سال 606 ق بیماری سختی گریبانگیر او شد و سرانجام روز عید فطر همین سال در 62 سالگی در هرات درگذشت. متن وصیت نامه امام فخر در کتاب هایی چون طبقات الشافعیه سبکی و طبقات الاطبا ذکر شده است. این وصیت نامه را وی حدود 8 ماه پیش از مرگش یعنی در 21 محرم 606 هـ.ق خطاب به شاگردش ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر اصفهانی املا کرده است. وصیت نامه متضمن چکیده نظریات او پیرامون دین و فلسفه و قرآن با عباراتی فشرده است و در آخر مطالبی پیرامون نگهداری فرزندانش خطاب به وصی و شاگردش عنوان کرده است.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل 40 مسئله به شرح زیر است که هر مسئله شامل چندین فصل و برهان است:
1. المسئلة الاولی: فی حدوث العالم شامل چندین فصل و برهان و شبهات فلاسفه در قدم عالم و جواب آنها- براهین مولف در ابطال اقوال فلاسفه
2. المسئلة الثانیة: فی ان المعدوم لیس بشیء و بیان 4 برهان- ابطال اقوال معتزله در شییء بودن معدوم و بیان 3 برهان- ذکر شبهات معتزله و جواب های آن
3. المسئلة الثالثة: فی اثبات العلم بالصانع شامل 4 برهان و چندین مقدمه
4. المسئلة الرابعة: فی ان الله قدیم ازلی باق سرمدی
5. المسئلة الخامسة: فی ان حقیقة الله مخالفة لسایر الحقایق لعین ذاته
6. المسئلة السادسة: فی ان وجود الله تعالی هل هو نفس حقیقة ام لا
7. المسئلة السابعة: فی انه تعالی لس بمتحیز
8. المسئلة الثامنة: فی انه تعالی لیس فی مکان و لا فی جهة
9. المسئلة التاسعة: فی انه سبحانه و تعالی یستحیل ان تجل ذاته فی شیء و یستحیل ان تحل صفة من صفاته فی شیء- شبهه نصاری و جواب آن
10. المسئلة العاشرة: فی استحاله کونه تعالی محلا الحوادث- بیان عقاید کرامیان و معتزله و ابوالبرکات- اقسام صفات و برهان بر رد کرامیان
11. المسئلة الحادیة عشر: فی بیان کونه تعالی قادرا- سوالات و اعتراضات فلاسفه و جواب های متکلمین
12. المسئلة الثانیة عشر: فی اثبات انه تعالی علم
13. المسئلة الثالثة عشر: فی انه تعالی مرید- چند سوال و جواب و شبهات فلاسفه
14. المسئلة الرابعة عشر: فی کونه تعالی حیا
15. المسئلة الخامسة عشر: فی اثبات ان لله تعالی علما و قدرة و حیوة
16. المسئلة السادسة عشر: فی کونه سمیعا و بصیرا
17. المسئلة السابعة عشر: فی کونه تعالی متکلما
18. المسئلة الثامنة عشر: فی بقا لله تعاله
19. المسئلة التاسعة عشر: فی ان الله تعالی مرئی! (العیاذ بالله)
20. المسئلة العشرون: فی بیان ان معرفته تعالی هل هی ممکنة ام لا
21. المسئلة الحادی و العشرون: فی التوحید
22. المسئلة الثانی و العشرون: فی خلق الافعال
23. المسئلة الثالث و العشرون: فی انه لا یخرج شیء من العدم الی الوجود الا بقدرة الله تعالی
24. المسئلة الرابع و العشرون: فی بیان ان الله تعالی مرید لجمیع الکائنات
25. المسئلة الخامس و العشرون: فی ان الحسن و القبح یثبتان بالشرع
26. المسئلة السادس و العشرون: فی انه هل یجوز ان یکون افعال الله تعالی و احکامه معللة بعلة البتة ام لا
27. المسئلة السابع و العشرون: فی اثبات الجوهر الفرد
28. المسئلة الثامن و العشرون: فی حقیقة النفس
29. المسئلة التاسع و العشرون: فی الخلا داخل العالم
30. المسئلة الثلثون: فی المعاد
31. المسئلة الحادی و الثلثون: فی اثبات نبوة محمد (ص)- منکران و طوایف ششگانه آنان- شرایط متواتر- معجزات رسول دو نوع است: حسی و عقلی- شبهات منکران معجزات پیامبران
32. المسئلة الثانی و الثلثون: فی عصمة الانبیاء- بیان عقاید و نقل اختلافات- اثبات عصمت ملائکه و انبیاء و 17 داستان 16 شبهه و جواب آنها
33. المسئلة الثالث و الثلثون: فی ان هل الملائکة افضل ام الانبیاء- دلایل افضل بودن پیغمبران
34. المسئلة الرابع و الثلثون: فی کرامة الاولیاء- قصه مریم و اصحاب کهف- شبهات معتزله و ...
35. المسئلة الخامس و الثلثون: فی احکام الثواب و العقاب- گفتار معتزله بصره در استحقاق ثواب و ...
36. المسئلة السادس و الثلثون: فی ان وعیرالنساق منقطع- قول ابوعلی در اثبات احباط و ...
37. المسئلة السابع و الثلثون: فی شفاعت محمد (ص)
38. المسئلة الثامن و الثلثون: فی ان الدلایل السمیعة هل یفید الیقین ام لا- دلایل سمعی ظنی است که بر ده مقدمه ظنی موقوف است.
39. المسئلة التاسع و الثلثون: فی الامامة- امت را در امامت دو قول است. شامل 20 دلیل
40. المسئلة الاربعین و هی خاتمة الکتاب: تصور و تصدیق و اختلاف نظر مصنف با حکما و ...
در انتهای کتاب فهرست اعلام و اماکن و طوایف و کتب آورده شده است.

Sources

Keywords