نگاهی به زندگی و احوالات علی اکبر دهخدا

دهخدا

علامه علی اکبر دهخدا، در حدود سال 1297 هجری قمری مطابق با 1257خورشیدی در تهران به دنیا آمد. استاد دهخدا شاعر، نویسنده، طنز پرداز و منتقد سیاسی و اجتماعی عصر مشروطه و بعد از آن است. پدرش خان باباخان از زمینداران متوسط قزوین بود که قبل از به دنیا آمدن دهخدا به تهران آمده، در این شهر اقامت گزید. استاد دهخدا زبان عربی و معارف اسلامی را نزد دو تن از استادان آن وقت؛ یعنی شیخ بروجردی و حاج شیخ هادی نجم آبادی فراگرفت. بعد از گشایش مدرسه ی سیاسی در تهران، به تحصیل در این مدرسه پرداخت و زبان فرانسه و دیگر علوم فنونی را که در آن مدرسه تدریس می شد، فراگرفت. همانگونه که بیشتر فارغ التحصیلان این مدرسه به خدمت وزارت امور خارجه درمی آمدند و بسیاری به مأموریتهای دیپلماتیک به خارج از ایران می رفتند؛ دهخدا نیز به همراه معین الدوله ی غفاری که مأمور سفارت ایران در بالکان شده بود، مأمور و با او به بخارست رفت. دهخدا مدت دو سال و بیشتر در وین اقامت کرد و به تکمیل زبان فرانسوی مشغول شد و علوم جدید را هم آموخت.

شروع کار مطبوعاتی با چرند و پرند

همزمان با آغاز نهضت مشروطیت، در سال 1323هجری قمری مطابق با 1284 خورشیدی، به ایران برگشت و از این پس زندگی او با زندگی مردم رنجدیده ی ایران و انقلاب مشروطه، به هم پیوند خورد. دهخدا با آگاهی کامل و شور و شوقی وافر به آزادیخواهان پیوست. استاد به جرگه ی روزنامه نگاران پیوست و کار خود را با نوشتن مقاله هایی تحت عنوان چرند و پرند در روزنامه ی صور اسرافیل شروع کرد.
روزنامه ی صور اسرافیل، به صورت هفتگی منتشر می شد. این روزنامه، نه ماه پس از اینکه ایران نیز در جرگه ی دولتهای مشروطه قرار گرفت، در تهران آغاز به کار کرد. اولین شماره ی آن، در تاریخ پنجشنبه، 17 ربیع الاخره 1325 هجری قمری و شماره ی 32 آن که آخرین شماره ی دوره ی اول روزنامه بود، روز شنبه 20 جمادی الاول سال 1326 هجری قمری؛ یعنی سه روز قبل از به توپ بستن مجلس و چهار روز قبل از اعدام میرزا جهانگیرخان شیرازی منتشر شد.

دهخدا پیشگام در ساده نویسی

دهخدا با میرزا جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی در اداره ی روزنامه همکاری بسیار نزدیکی داشت. روزنامه ی صور اسرافیل از مهمترین روزنامه های آغاز مشروطیت بود که نقش عمده ای در آگاهی مردم و مبارزه بر علیه دشمنان نهضت مشروطه داشت و بیشتر اهمیت خود را از مقاله های کوتاه چرند و پرند کسب کرده بود. دهخدا این مقاله ها را با نامهای مستعار: دخو، خرمگس، سگ دله، غلام گدا، اسیرالجوال، دخوعلیشاه، روزنومه چی، خادم الفقراء، دخوعلی و نخود همه آش، منتشر می کرد. همچنین او با نگارش مقاله های چرند و پرند، اولین و پیشگام ساده نویسی در زبان فارسی است که بعدها  سید محمدعلی جمالزاده در یکی بود یکی نبود و هدایت در مجموعه قصه های کوتاهش، آن را به کمال رساندند.
چرند و پرند به خوبی بیانگر اجتماع آن روز ایران است و خواننده با خواندن آن ایمان می یابد که تاریخ واقعی هر ملتی، ادبیات او است. نثر این مقاله ها بسیار ساده، روان، صمیمی، جذاب و پرتحرک است. استاد در این مقاله ها با زبان عامیانه سخن می گوید و کلامش پر است از اصطلاحات، تشبیهات، استعارات، کنایات، متلها، متلکها، ناسزاها، باورها، تکیه کلامها و شعرهای عامیانه ی مردم کوچه و بازار که تا آن زمان به نثر فارسی راه نیافته اند.

انتخاب هوشیارانه دهخدا

زبان طنز، بهترین وسیله برای بیان مسایل سیاسی است که به راحتی می توان شدیدترین انتقادها را بی آنکه ترس از زندان و شکنجه داشت، بیان کرد؛ شاید اگر دهخدا این زبان را برای بیان مفاسد اجتماعی، ظلم و ستمی که گریبانگیر مردم شده بود، انتقاد از حکومت استبدادی و... به کار نمی برد و زبان جد را برای بیان این مسایل برگزیده بود، عاقبتی چون عاقبت فرخی یزدی، شاعر آزاده ی ایران در انتظارش بود؛ اما زبان طنز چنین نیست. حکومت هر چند دیکتاتور و مستبد باشد، چنین نوشته ها و اشعاری را که شدیدتر از آثار جد در بیداری مردم نقش دارند را شوخی و هزل می دانند و آنچنان درپی آزار نویسندگان آنها بر نمی آیند. زبان طنز، زبان غیر مستقیم است که چون حالت شوخی دارد، به زودی در افواه مردم جریان می یابد و خواه ناخواه بر افکار و اندیشه های آنان نیز تأثیر می گذارد. دهخدا این زبان را به استادی به کار می گیرد و مسایل را از جزییات آن شروع کرده و به اصل مطلب می رسد و آنگاه با نگاه تیزبین و بسیار موشکافانه، آنها را تجزیه و تحلیل کرده، ریشه های آن را به روشنی باز می نمایاند.

دهخدا جزء سران مشروطه خواهی

دهخدا تنها از طریق روزنامه نویسی مبارزه نمی کرد؛ بلکه عملا هم در صحنه ی مبارزات مشروطه خواهی شرکت داشت و در کنار مردم بود. مظفرالدین شاه پس از امضای فرمان مشروطه، در 14 جمادی الثانی سال 1324 هجری قمری، خود در 14 ذیقعده ی همان سال درگذشت و فرزندش محمد علی میرزا بر جای او بر تخت سلطنت ایران نشست. محمد علی میرزا از همان ابتدای سلطنتش ساز مخالف با مشروطه می زند. اول از همه میرزا علی اصغر خان امین السلطان (اتابک اعظم) را از فرنگستان فراخوانده، کمر به نابودی مشروطه می بندد. آزادیخواهان درپی اقدامات شاه قاجار برای نجات مشروطه یک کمیته ی سری برای رهبری به نام «کمیته ی انقلاب» تشکیل می دهند که اعضای آن شانزده نفر از مهمترین و فداکارترین آزادیخواهان بودند که یکی از آنها استاد علی اکبر دهخدا بود. یکی از اقدامات این کمیته، تصمیم به کشتن میرزا علی اصغر خان امین السلطان بود که عباس آقای تبریزی او را جلو در ورودی مجلس شورای ملی به گلوله بست و حیدرخان عمواوغلی و همراهانش به طرف کالسکه ی محمدعلی شاه نارنجک پرتاب کردند.

دستور تبعید دهخدا و همرزمان وی

سرانجام روزنامه ی صور اسرافیل در کودتای جمادی الاول سال 1326 هجری قمری تعطیل شد. این روزنامه به شدت مورد نفرت عوامل استبداد بود؛ چنانکه محمد علی شاه در همان سال، تبعید هشت تن از آنها را از ایران خواستار شد که عبارت بودند از:
1ــ سلیمان خان میکده، معاون سابق وزارت جنگ که با آزادیخواهان مشروطه ارتباطی پنهانی داشت و از زرادخانه ی قشون تعدادی اسلحه به آن رسانده بود؛ 2 و 3ــ سید جمال و ملک المتکلمین که محمدعلی میرزا هر دو را با فاصله ی کمی بعد از کودتا کشته شد؛ 4ــ میرزا جهانگیرخان شیرازی معروف به صوراسرافیل که او هم بعد از کودتا کشته شد؛ 5ــ میرزا علی اکبر خان دهخدا؛ 6ــ سید محمدرضا مساوات؛ 7ــ میرزا داودخان علی آبادی؛ 8ــ بهاءالواعظین.
دهخدا به پاریس رفت و در آنجا با علامه قزوینی معاشرت داشت؛ سپس به سوئیس رفت و در ایوردن سوئیس، سه شماره از صوراسرافیل را منتشر کرد؛ آنگاه به استانبول رفت و با چند تن از ایرانیان مقیم ترکیه، روزنامه ای به زبان فارسی به نام سروش منتشر کرد که تا پانزده شماره ادامه یافت.

بازگشت دهخدا به ایران

بعد از فتح تهران توسط مبارزان مشروطه و خلع محمد علی شاه از سلطنت، دهخدا از طرف مردم تهران و کرمان به مجلس شورای ملی راه یافت و به خواهش آزادیخواهان و رهبران مشروطه از ترکیه به ایران آمد.
جنگ جهانی اول شروع شد و قشون روس از قزوین به سوی تهران حرکت کرده، تا کرج جلو آمد. ملیون نیز از ترس قشون روس به قم رفته و چون قشون روس را همه جا در تعقیب خود می دیدند، از قم به اصفهان و از اصفهان به کرمانشاه رفتند؛ اما در آنجا نیز نماندند و گروهی به خارج ایران و گروهی دیگر به ایل بختیاری پناه بردند که دهخدا از این دسته بود و تا پایان جنگ، در میان بختیاریها ماند.
بعد از جنگ، به تهران برگشت و از کارهای سیاسی کناره گرفته، به کارهای علمی، ادبی و فرهنگی روی آورد. مدتی ریاست دفتر (کابینه ی) وزارت آموزش و پرورش و ریاست تفتیش وزارت دادگستری و ریاست مدرسه ی علوم سیاسی و بعد از آن، ریاست مدرسه ی عالی حقوق و علوم سیاسی تهران را عهده دار بود و پس از آن، تنها مشغول مطالعه و تحقیق و نگارش تألیفات و مصنفات ارزشمند خود شد.

دفاع دهخدا از دولت ملی

با شروع دولت ملی دکتر محمد مصدق؛ یعنی اردیبهشت ماه 1320 هجری شمسی، دوباره به صحنه ی مبارزه کشیده شد. در دفاع از او، مقاله نوشت، مصاحبه کرد و از او به عنوان «نابغه ی شرق» حرف زد؛ اما بعد از کودتای آمریکایی 28 مرداد 1332 شمسی، برای یافتن شهید دکتر حسین فاطمی به خانه اش ریختند و زندگیش را به هم زدند. حقوق اندکش را به خاطر ستایش از شخصیت دکتر مصدق قطع کردند و او را به محاکمه کشیدند و آزارش دادند. در شامگاه 25 مهرماه 1332 خورشیدی، به علت رفتار زشت و دور از ادب دادستان در دفتر دادستانی ارتش، به حالت اغماء افتاد. جسد نیمه جانش را در نیمه های شب در دالان خانه اش می اندازند و خدمتکار خانه که برای وضو از اتاقش بیرون آمده بود، پیکر نیمه جانش را می بیند و به اتفاق اهل خانه او را به بسترش می برند. به خاطر این رفتار وحشیانه به شدت آسیب می بیند و بیماری تنگی نفسش دوباره عود می کند و در یک کلام، پس از کودتای 28 مرداد، بر اثر فشارهای وارده از پا در می آید و سرانجام در بعد ازظهر روز دوشنبه، هفتم اسفندماه سال 1334 خورشیدی، در سن 77 سالگی دیده از جهان فرو می بندد. جنازه اش را در صبح روز چهارشنبه به شهرری تشییع و در قبرستان ابن بابویه در مقبره ی خانوادگی، به خاک می سپارند.

آثار استاد دهخدا

1) ترجمه ی عظمت و انحطاط رومیان، اثر منتسکیو.
2) ترجمه ی روح القوانین، اثر منتسکیو.
3) فرهنگ فرانسه به فارسی (شامل لغات علمی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی و طبعی به زبان فرانسه با معادل آنها در زبانهای فارسی و عربی) که تا کنون چاپ نشده است.
4) لغتنامه.
5) شرح حال ابوریحان، محمدبن احمد خوارزمی بیرونی که تمامش در لغتنامه درج است.
6) تصحیح و تحشیه ی دیوان ناصر خسرو قبادیانی.
7)تصحیح دیوان سید حسن غزنوی.
8) تصحیح دیوان حافظ
9) تصحیح دیوان منوچهری که تا کنون منتشر نشده است.
10) تصحیح دیوان فرخی سیستانی (منتشر نشده).
11) تصحیح دیوان مسعود سعد سلمان (منتشر نشده).
12) تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی (منتشر نشده).
13) تصحیح لغت فرس اسدی.
14) تصحیح صحاح الفرس.
15) تصحیح دیوان ابن یمین.
16) تصحیح و تحشیه بر یوسف و زلیخا، منسوب به فردوسی (منتشر نشده).
17) مجموعه ی مقالات اجتماعی و سیاسی او به نام چرند و پرند که در روزنامه های صوراسرافیل، سروش، ایران کنونی، آفتاب و شوری چاپ شده و قسمتی از آنها نیز به همت دکتر سید محمد دبیرسیاقی چاپ شده است.
18) امثال و حکم؛ در چهار مجلد که توسط انتشارات امیرکبیر بارها به چاپ رسیده است.
19) پندها و کلمات قصار که مجموعه ای شامل جمله های کوتاه، حاوی مطالب فلسفی و اخلاقی نغزی به سبک پند های لاروشفوکو است که تا کنون چاپ نشده است.
20) دیوان دهخدا.

ویژگیهای شعر علامه دهخدا

شعر دهخدا را بنا به نظر دکتر محمد معین که در مقدمه ی مجموعه ی اشعار او نوشته، می توان: «به سه قسم تقسیم کرد: نخست اشعاری که به سبک متقدمان سروده. بعضی از این نوع، دارای چنان جزالت و استحکامی است که تشخیص آنها از گفته های شعرای قدیم دشوار می نماید.
دوم، اشعاری که در آنها تجدد ادبی به کار رفته است و شاید مسمط «ای مرغ سحر! چو این شب تار...» او را بتوان نخستین نمونه ی شعر نو به شمار آورد.
سوم، اشعار فکاهی که تعمدا به زبان عامیانه پرداخته است.»
خود دهخدا درباره ی اشعارش چنین می گوید: «من گاهی تفنن را شعری ساخته و برای دوستان خوانده ام. دوستان من از نظر حجب یا به ملاحظاتی نخواسته اند درباره ی کیفیت این اشعار اظهار نظر کنند. من خود نیز نمی دانم که این گفته ها شعر است یا نظم، قضاوت این امر با خوانندگان است.»
اما مجموعه ی اشعار او به ما اثبات می کند که او شاعر است. در دیوان او شعر های اصیل و ابتکاری فراوان است. همچنین اشعاری وجود دارند که از نظر قالب و زبان و طرز بیان، همچون بزرگانی نظیر: سعدی، ابن یمین، رودکی و مولانا سروده شده؛ اما از نظر مضمون و محتوا، مستقل و کاملا ابتکاری است. استاد، شعر را با سرودن اشعار عامیانه شروع می کند؛ اما پس از دوره ی مشروطه و کودتای 1299 خورشیدی که جو سیاسی تغییر می کند، شعر دهخدا نیز تحول پیدا کرده و شعرهای صریح و بی پرده اش به سوی شعرهای رمزی می پیوندد و تبدیل به شعر ادیبانه می شود.
در دیوان دهخدا سه نمونه شعر عامیانه (یک مسمط و دو مثنوی) وجود دارد. از ارکان اصلی شعر دهخدا و شاید بزرگترین هنر او، طنزهای تلخ و گزنده ی اوست. مسمطی که دهخدا در مرثیه ی دوست و همفکرش میرزا جهانگیرخان شیرازی، معروف به صوراسرافیل سروده، از نمونه های شیوای ادب فارسی است.

Sources

Keywords