شخصیت و اندیشه های الهیاتی میرچا الیاده (زندگینامه)

شخصیت و زندگی میرچا الیاده

میرچا الیاده (Eliade, Mircea 1907ـ1986) تاریخ نگار و پدیده شناس دین وابسته به «مکتب شیکاگو»، در مارس 1907 در بخارست رومانی به دنیا آمد. بخشی از تحصیلات دانشگاهی خود را در همان جا گذارند. چهار سال در هند به مطالعه فلسفه، ادیان و فرهنگ هند، به ویژه یوگا و زبان سانسکریت پرداخت. در دانشگاه کلکته (1928ـ1932) زیر نظر سورندرانات داسگوپتا فیلسوف مشهور هندی تحصیل کرد. شش ماه نیز در یک آشرم ریشی کش Rishikesh به آموختن نظر و عمل یوگا پرداخت. سپس به رومانی بازگشت و تز دکترای خود را به عنوان تاریخ تطبیقی تکنیک های یوگا در سال 1930 گذارند. الیاده پایان نامه اش را در 1936 منتشر کرد. وی به تدریس در دانشگاه بخارست پرداخت و مقالات بسیاری در زمینه تاریخ و تطبیق ادیان و فولکور و نیز چند داستان قابل توجه نوشت. در 1936 کتاب مؤثری درباره یوگا نوشت که مسلما بهترین اثر اوست. در 1940 وابسته فرهنگی در لندن شد و در 1941 به لیبسبون منتقل شد.
بنا به دعوت پروفسور ژرژ دومزیل به تدریس تاریخ ادیان در کلاس آزاد مدرسه تتبعات عالیه در 1945 مشغول شد و در دسامبر همان سال به عضویت در انجمن آسیایی پاریس درآمد. الیاده طی همین سال ها ملاقات ها و گفتگوهای بسیاری با شخصیت های رومانی مقیم پاریس از جمله: الناوکه رسکو، امیل چوران، اوژن یونسکو و جورجه انسکو داشت. در جنگ جهانی دوم در مقام رایزن فرهنگی رومانی خدمت کرد. پس از جنگ، استاد میهمان در دانشگاه سوربون پاریس شد و در 1957 به دانشگاه شیکاگو رفت و تا زمان بازنشستگی آنجا استاد تاریخ ادیان بود. کتاب های متعددی در زمینه پدیده شناسی و تاریخ ادیان نوشته است. پس از جنگ جهانی دوم به پاریس رفت و به تدریس در سوربن و پس از آن در اغلب دانشگاه های اروپا پرداخت. در آنجا با مجلات نقد، تاریخ ادیان، کمپروندر، و پارو همکاری داشت.
الیاده بنا به دعوت یواخیم واخ، استاد دانشگاه شیکاگو، برای تدریس در بخش تاریخ ادیان به امریکا رفت. الیاده در کنفرانس های متعددی شرکت و سخنرانی کرد. برخی از آن ها عبارتند از: کنفرانس در کلژ فرانسه درباره ساختار اسطوره در دنیای مدرن ( ژانویه 1950) کنفرانس در رم درباره شمنیزم و در انستیتو اورینتال بنا به دعوت توچی راجع به تانتریسم و شمنیزم (مارس 1950) کنفرانس ارانوس در آسکونا، شرکت در کنگره بین المللی تاریخ ادیان در آمستردام (سپتامبر 1950) شرکت در کنگره بین المللی شرق شناسی مونیخ (1955) کنفرانس دیدارهای بین المللی در ژنو (1953) شرکت در کنگره تاریخ ادیان در شیکاگو (آوریل 1955) شرکت در کنگره تاریخ ادیان در توکیو (1958) و ماربورگ (1960).
در 1961 مجله تاریخ ادیان را در شیکاگو بنیاد نهاد و سر ویراستاری دایره المعارف دین را به عهده داشت. رمان نویس نیز بود؛ زندگی نامه خود را در دو جلد نوشت و یادداشت های روزانه اش را در چهار جلد منتشر کرد. الیاده در 1964 از طرف دانشگاه شیکاگو به اعطای عنوان استاد خدمات ممتاز سیول ال. آیوری مفتخر شد و در 1966 دکترای افتخاری دانشگاه ییل را دریافت کرد. دریافت مدال طلای جایزه فرهنگ مسیحی از طرف دانشگاه ویندسور کانادا و دریافت دکترای افتخاری از ریپون کالج در 1969 و به عضویت در آمدن در آکادمی بریتانیا در سال 1970 از دیگر افتخارات علمی اوست. الیاده از 1970 به بعد دکترای افتخاری از دانشگاه ها و مراکز معتبر علمی متعددی را دریافت کرد. برخی از آن ها عبارتند از: کالج بوستون (1971)، کالج حقوق سیل فیلادلفیا (1972)، کالج اولبرین (1973)، آکادمی بلژیک (1975) و دانشگاه سوربن (1976) و دریافت کمن لوژیون دونور از سوربن (1984). الیاده در دهه آخر عمرش، به طرح ریزی و نظارت بر تالیف و تدوین دایرة المعارف دین مشغول بود تا این که پس از تکمیل تدوین این دایرة المعارف و درست یک ماه پس از نگارش پیشگفتار خود بر آن درگذشت. این دایرةالمعارف به زبان انگلیسی در 16 مجلد و در حدود هشت هزار صفحه است که دارای 2750 مقاله و 1400 نفر از پژوهشگران پنجاه کشور جهان با آن همکاری کرده اند. میرچا الیاده سرانجام در 14 آوریل 1986 دچار سکته مغزی شد و در 22 آوریل درگذشت.

آثار الیاده
برخی از آثار الیاده عبارتند از: سیاحت معنوی، تاریخ تطبیقی تکنیک های یوگا، منشا عرفان هندی، تاریخ ادیان، شمنیزم، یوگا، رویاها و رمزها، ولادت عارفانه، اسطوره و نماد، چشم اندازهای اسطوره، باورها و عقاید دینی، «رساله در تاریخ ادیان» ترجمه جلال ستاری به فارسی در حوزه تاریخ دین، کتاب تاریخ آراء دین در سه جلد و سرویراستاری دایرة المعارف دین.

اندیشه های الهیاتی میرچا الیاده

الیاده به عنوان یک مورخ بزرگ ادیان
الیاده در درجه اول یک مورخ بزرگ ادیان است. او سالها استاد تاریخ ادیان در دانشگاههای مختلف بود. علاقه الیاده به فرهنگ و سنت هم به واسطه تاریخ ادیان بود. «رساله در تاریخ ادیان» وی که توسط جلال ستاری به فارسی ترجمه شده، یکی از مهمترین آثار او در حوزه تاریخ دین است. کتاب بسیار مهم دیگر وی در همین زمینه به نام «تاریخ آراء دین» در سه جلد است. این مجموعه سه جلدی از جمله آخرین کارهای وی است. بر خلاف «رساله در تاریخ ادیان» که پس از رفتن وی از رومانی به فرانسه نوشته می شود. در واقع این مجموعه جزو نخستین کارهای وی در این زمینه است. برخی از یادداشتهایی که از الیاده به جای مانده، نشان می دهد که او از روند نگارش مجموعه سه جلدی «تاریخ آراء دین» در رنج بود. بنابراین الیاده یک مورخ دین است؛ اما نکته دیگری که در همین رابطه باید بدان پرداخت، این است که وقتی الیاده در رومانی بود با حکومت وقت رومانی همکاری نزدیک داشت. منظور حکومت فاشیستی «گارد آهنین» است.
الیاده و افراد دیگری که بعدها به فرانسه آمدند، با این حکومت همکاری می کردند، اما وقتی الیاده به فرانسه می آید این را پنهان می کند و چیزی در آن باره بروز نمی دهد. مقاله ها و یادداشتهایی که از وی به جا مانده، نشان می دهد که او همکاری گسترده ای با این دستگاه داشته است. البته سالهای آخر عمر الیاده به خاطر این پنهان کاری، برای وی هزینه زیادی دربرداشت و کمی شهرت وی را تحت شعاع قرار داد. به طوری که «اوژن یونسکو» که هموطن وی بود، وقتی به فرانسه آمد، هیچ گاه با وی همکاری نکرد و همواره از او تبری می جست.

روش و نگرش الیاده در تفسیر و تاویل پدیده های دینی

الیاده در تفسیر و تاویل پدیده های دینی روش و نگرش تازه ای داشت و بر آن بود که نمادپردازی دینی، بهترین جلوه پاسخ خلاقانه ای است که انسان به هیبت هستی و حضور در کیهان ناپیدا کران می دهد. انسان نهایتا با کیهان همسو و همساخت (همان هماهنگی و همسانی جهان صغیر با جهان کبیر که ریشه در اندیشه های دینی و عرفانی کهن دارد) و اساطیر کهن که حکم صور ازلی یا اعیان ثابته را دارند، هنوز و همچنان در ذهن و زندگی انسان جدید نفوذ دارند. وی بر آن بود که تاریخ و تحقیق ادیان، همدلی و انسان دوستی به بار می آورد که بسی فراتر و اصیل تر از اومانیسم غیر دینی غربی است. روش و نگرش الیاده در تمام آثارش، تلفیقی و کثرت گرایانه و همراه با وسعت مشرب است و آمیزه ای است از مردم شناسی، پدیدارشناسی به شیوه هوسرل، ساخت گرایی و تاویل و کشف معنای باطنی یا هرمنوتیک. این نکته هم به عنوان بخشی از نگرش او قابل ذکر است که او تقدس یا امر قدسی، یعنی جوهر مشترک همه جلوه های حیات و فرهنگی دینی را امری اصیل، بسیط، واحد و تحویل پذیر و غیر قابل تجزیه و تحویل به حقایق، امور، عناصر، تجارب و معارف دیگر می داند.

دین متغیر مستقل در اعتقاد الیاده
به اعتقاد الیاده، حوزه دین را باید به طور مستقل در نظر گرفت. دین را نباید به امور دیگری مانند جامعه شناسی، روان شناسی و فیزیولوژی، اقتصاد، زبان، هنر و غیره تحویل داد؛ یعنی ماهیت دین را نباید با این امور تبیین کرد. پدیده دین را باید حوزه مستقلی در نظر گرفت و آن را بدون فروکاستن به دیگر حوزه های معرفت بشری تبیین کرد. تبیین دین ب راساس مقولات دیگر نظیر آنچه ذکر شد، همان تحویل گرایی است. تفاوت تحویل گرایی و نظر الیاده درباره دین، نگاه علی و معلولی است. اگر تحویل گرایی را بپذیریم، دین متغیر مستقلی نیست؛ تغییر دین معلول امور دیگری مانند روان شناسی و جامعه شناسی است، یعنی دیگر وجوه زندگی بشر، مانند بعد روانی و اجتماعی و غیره، عامل اصلی در تغییر و نیز تبیین دین خواهند بود. زندگی دینی را باید با این امور تبیین کرد. این همان دید معمولی درباره ماهیت دین است.اما بنا به نظر الیاده، دین غیر قابل تحویل به این امور است، یعنی دین خود متغیر مستقلی است. دین نقش مستقلی در حیات بشر دارد. دین را باید علتی مستقل در نظر گرفت، نه معلول عوامل دیگر. نگاه علی آن گاه جایگزین نگاه معلولی می شود که تحویل گرایی را نپذیریم.پیش فرض دوم الیاده مربوط به روش بررسی دین است. در پیش فرض نخست دین را صرفا بر اساس امور اجتماعی و روانی و غیره نمی توان تبیین کرد.

نگرش به دین از دو منظر

الیاده معتقد است که باید از دو منظر به دین نگریست و مطالعه و تبیین حقیقی دین باید بر اساس ترکیب این دو منظر صورت گیرد:
در گام اول باید از منظر تاریخ به دین نگریست. دین پژوهان باید سیر تاریخی ادیان را بررسی کنند. از این نظر که دین پژوهان پیشینه ادیان و تحولات تاریخی آن ها را بررسی می کنند، موضوع مورد بحث آن ها تاریخ است.
گام دوم این است که از منظر «مقایسه و تطبیق» به ادیان بنگریم. الیاده می گوید: «بدون مقایسه، هیچ دانش حقیقی وجود ندارد.» در مورد ادیان باید باورها، مراسم و نمادهای هر دینی را با باورها و مراسم و نمادهای ادیان دیگر مقایسه کرد، و پس از آن میان آن ها داوری کرد. البته مورخان هم در بررسی های تاریخی خود به مقایسه برخی امور می پردازند، ولی به نظر الیاده، پدیده های متنوع دینی مانند باورها، اعمال، نمادها، اسطوره ها، و... را باید بدون درنظر گرفتن مکان و زمان اصلی آن ها سنجید. زمان ها و مکان های این مظاهر دینی فرق می کند، اما همه آن ها یکسانند و می توان همه آن ها را در آزمون قیاس نهاد. مظاهر پدیده های دینی نیز مکان ها و زمان های معینی برای خود دارند؛ مثلا در هر دینی عبادت در زمان و مکان خاصی انجام می شود، ولی این عبادت ها را بدون درنظر گرفتن زمان و مکان آن ها می توان مقایسه کرد. همچنین به عنوان مثال، زئوس (Zeus) خدای یونانیان بود و آن ها زئوس را می پرستیدند. یونانیان به خدایان بی شماری اعتقاد داشتند؛ زئوس خدای مذکر و برتر بود، خدای آسمان بود، در زمان ها و مکان های گوناگونی ظاهر می شد و برای خود همسری داشت. زئوس به یونانیان اختصاص داشت و در ادیان دیگر ملل، وجود ندارد، اما «خدای آسمان» به یونانیان اختصاصی ندارد و در دیگر ادیان هم می توان چنین چیزی را یافت. ما با بررسی خدای آسمانی در فرهنگ ها و ادیان مختلف می توانیم به حقایق کلی دست بیابیم. این روش بررسی را، الیاده پدیدارشناسی می نامد.

تمایز میان مقدس و نامقدس

به نظر الیاده در تمام ادیان، دینداران میان دو سطح مقدس و نامقدس فرق می گذارند.
نامقدس قلمرو اشیایی است که ما هر روز با آن ها سر و کار داریم؛ قلمرو اشیای معمولی و غیر مهم. مراد اشیایی است که اهمیت خاص دینی برای ما ندارند. مقدس مقابل چنین اموری است. مقدس فضای امور فوق طبیعی و اشیای غیر عادی است. نامقدس در معرض نابودی و زوال است، ولی مقدس همیشگی، اصیل و واقعی است. نامقدس صحنه ای از حیات بشر را دربرمی گیرد که تغییر می پذیرد و کهنه می شود. ولی مقدس عرصه ای است که زنده است، و ترتیب و کمال دارد. به نظر الیاده چشمه دین از همین تمایز نهادن میان مقدس و نامقدس می جوشد.

امر مقدس به عنوان عنصر اساسی و مشترک میان ادیان
الیاده عنصر اساسی و مشترک میان ادیان را همان امر مقدس می داند. قلمرو دین، تمیز نهاده میان مقدس و نامقدس است، ولی الیاده بر خلاف اتو، امر مقدس را تنها در مواجهه با خداوند جستجو نمی کند. امر مقدس عمومی ترین پدیده مشترک میان همه ادیان است. در تمام امور دینی می توان اثری از تکنیک مقدس و نامقدس یافت. برای فرد دیندار، مکان همگون و یکسان نیست، یعنی انسان دیندار همه مکان ها را یکسان تجربه نمی کند. برخی مکان ها برای او مقدسند. به عنوان مثال، برای فرد مسلمان، مساجد نسبت به اماکن عمومی تقدس خاصی دارند؛ پس مسلمان در مسجد، مکان مقدس را تجربه می کند. از این جهت، مکان برای دیندار نامتجانس است. تفکیک امر مقدس از نامقدس در مکان هم جاری است. همچنین دیندار، زمان را به نحو یکسان تجربه نمی کند. زمان از نظر دیندار نامتجانس است. برخی زمان ها (بر خلاف دیگر زمان ها) مقدسند و دیندار چنین زمانی را به نحو مقدس تجربه می کند. با این تحلیل الیاده، تفکیک میان مقدس و نامقدس عمومی ترین پدیده در تمام ادیان است، و محدودیت های تحلیل اتو در رهیافت او وجود ندارد. اساسا از نظر الیاده این همین تکفیک نهادن میان مقدس و نامقدس است و تفاوت انسان دیندار و بی دین در همین امور است. برای فرد بی دین زمان ها و مکان ها متجانسند، ولی برای دیندار زمان ها و مکان ها نامتجانس و ناهمگونند.

روش تطبیقی و جهانی الیاده
الیاده مدعی است که روش او تطبیقی و جهانی است، یعنی عناصری را از ادیان مختلف جهان با هم مورد تطبیق قرار می دهد و به نتایجی نیز می رسد، ولی بررسی او جهانی نیست. به عنوان مثال ادیان چین و نیز اسلام را درنظر نگرفته است. به عنوان مثال، الیاده تاریخی گری انسان مدرن را معلول سنت یهودی- مسیحی می داند. به عبارت دیگر، خود یهودیت و مسیحیت را عامل پیدایش فلسفه های سکولار می داند. او می گوید: خود عقاید یهودی- مسیحی موجب شد که روند تفکر مدرن به تاریخی گری و سکولاریسم بینجامد. ولی اسلام هم به طور مشخص با یهودیت و مسیحیت در این نکته شریک است که امر مقدس را صرفا بیرون از تاریخ نمی بیند، بلکه امر مقدس را در همه جا و همه ی زمان ها حاضر می داند. اگر نفس این تفکر موجب پیدایش سکولاریسم و تاریخی گری در غرب شد، چگونه است که در حوزه اسلام عکس این تحول رخ داد.
مسلما عوامل مهم دیگری باید در کار باشد که بررسی آن ها از موضوع بحث ما خارج است. در واقع الیاده بدون بررسی اسلام و یا ادیان چینی، به تعمیمی شتابزده روی آورده است. از این گذشته، الیاده در ادیان مختلف، نمادها و اسطوره هایی را می یابد که نشان می دهند امر مقدس واقعیت دارد و سپس میان ادیان مختلف و دین با ادیان باستانی ارتباط برقرار می کند. اما به کار بردن چنین روشی در ادیان آسان نیست. در هر یک از ادیان، نمادها و اساطیر فراوانی یافت می شوند که با تحلیل الیاده سر سازگاری ندارد. ارائه نظریه ای جهانی درباره دین امر مشکلی است. همه ادیان از ماهیت و عناصر یکسانی برخوردار نیستند و تفاوت های عمیقی میان آن هاست. به همین خاطر نمی توان با یافتن چند عنصر مشابه، نظریه ای کلی درباره همه ادیان ارائه داد و ساختار همه ادیان را از این طریق نمایاند.

Sources

Keywords