زمان تجمیع آیات قرآن در مصحف واحد

از آنجا که قرآن کریم یکی از ارکان دین مبین اسلام بلکه اصلی ترین رکن این دین الهی است فلذا از همان روزهای اول اهتمام بسیاری در حفظ و ثبت و ضبط آن، در میان مسلمین دیده می شد. به محض نزول هر آیه و سوره ای پیامبر اکرم (ص) آن را برای مردم تلاوت فرموده و مردم نیز هر یک به نوبه خود در به خاطر سپردن یا کتابت قرآن تلاش می نمودند. برای مصون ماندن قرآن از تحریف و تغییر، عده ای از حفاظ هر از چند گاهی نزد پیامبر آمده و قرآن را از بر می خواندند تا اگر احیانا اشتباهی در حفظ آن داشته باشند رسول الله (ص) به ایشان تذکر داده و آن اشتباه را اصلاح کند؛ امیرمومنان علی (ع) عبدالله ابن مسعود، معاذ ابن جبل، سعد ابن عبید، زید ابن ثابت، ابوایوب انصاری، ابوالدرداء و عباده ابن صامت از جمله این حفاظ بودند. عده ای از این حفاظ علاوه بر به خار سپردن قرآن، شان نزول و تفسیر و تاویل آیات را نیز می دانستند که امام علی ابن ابی طالب (ع) شاخص ترین و عالم ترین ایشان بود.
با وجود اینکه مسلمانان در ثبت و ضبط آیات و مرور چندین و چند باره آنها تلاش شگفت انگیزی داشتند اما مع الوصف در ترتیب نزول آیات و تاویل و تفسیر آنها دقت لازم را نشان نداده لاجرم در این زمینه ها اختلاف بسیاری دیده می شود. ریشه این اختلاف، تفاوت نقلهای تاریخی و بعضا اجتهاد به رای های صورت گرفته در این زینه است. مجموع نقل ها و نظریه های مختلف پیرامون جمع آوری قرآن را می توان به ششش دسته تقسیم نمود و متعاقبا نظرهای موجود در مورد ترتیب نزول آیات نیز بر اساس همین نقلها به چند دسته تقسیم می شوند. ما در این بخش به بیان و بررسی اختلاف آراء در زمینه زمان و طریقه ی جمع آوری آیات پرداخته و در بخش بعد به بیان ترتیب نزول آیات می پردازیم:
1- دسته اول، روایاتی هستند که دلالت بر تجمیح قرآن به دست ابوبکر دارند، طبق این روایات پس از جنگ با مسیلمه ی کذاب چون عده ی زیادی از قاریان قرآن کشته شدند فلذا ابوبکر از کم شدن حافظان قرآن ترسید و دستور داد تا قرآن را جمع آوری کنند.
2- دسته دوم روایاتی هستند که دلالت بر تجمیع قرآن به دست ابوبکر اما در اثر پیگیری و پیشنهاد عمر دارند. طبق این روایات در روزهای جنگ یمامه ابوبکر مدام شخصی را به دنبال زیدابن ثابت می فرستاده تا از او درخواست کند که قرآن را جمع آوری نماید این دستور ابوبکر در اثر پیگیری عمر و در پی درخواستهای مکرر او بوده، سرانجام زید پس از برطرف شدن ترسی که از این مسئولیت داشته به جمع آوری قرآن پرداخته و مصحف جمع آوری شده ی خود را نزد ابوبکر می گذارد پس از ابوبکر صحف جمع آوری شده به عمر و پس از او به حضور دختر عمر سپرده می شود.
3- طبق دسته ی سوم از نقلها جمع آوری قرآن در زمان خود رسول الله (ص) و به دست پنج تن از انصار یعنی معاذ ابن جبل، عباده ابن صامت، ابی ابن کعب، ابوالدرداء و ابو ایوب انصاری صورت گرفته.
4- از مجموع برخی نوشته های تاریخی فهمیده می شود که مصحف های مختلفی جمع آوری شده بوده من جمله مصحف امام علی ابن ابی طالب (ع) که طبق نقل یعقوبی ایشان پس از جمع آوری قرآن (که به صورت نوشته های مختلف بر روی پوست یا سنگ یا... بود) آنرا بار شتر کرده و نزد صحابه می آورد.
5- در اثر برخی نقلهای وارده مبنی بر مشخص شدن آیات در هر سوره بوسیله وحی، عده ای قائل شده اند که ترتیب نزول آیات و در نتیجه ترتیب قرآن جمع آوری شده توقیفی بوده و مستقیما بدست رسول الله (ص) صورت گرفته. این گروه بر این باوراند که چون احادیثی که در آنها آمده است وقتی آیه کذا از سوره ی کذا بر پیامبر نازل شد، به ایشان وحی شد که این آیه را در کدام سوره و در عقب کدام یک از آیات قرار دهد پس مجموع آیات با ترتیبی که پیامبر (ص) در نظر گرفته آنهم در اثر وحی الهی جمع شده اند و نباید در ترتیب آیات تغییری داده شود.
6- برخی نظرات نیز حاکی از آن اند که کار تجمیع و ترتیب بخشی آیات و سوره ها در زمان رسول الله (ص) و به دست خودشان صورت گفته.

جمع بندی:
از آنجا که در طول حیات پربرکت رسول الله (ص) انزال آیات ادامه داشت و حتی در حجه الوداع و در سال پایانی عمر شریفشان وحی و نزول آیات قطع نشد لاجرم بعید نیست در دوران حیات ایشان جمع آوری قرآن در یک مجلد صورت نگرفته باشد چرا که هر گاه آیه ای نازل می شد ممکن بود محل قرار گیری آن در ابتدا یا انتهای قرآن و در هر یک از سوره 114 گانه باشد، بنابراین باید تجمیع آیات و سوره ها تا زمان انقطاع وحی و اتمام نزول آیات به تعویق می افتاد تا مشکلی پیش نیاید. از میان آرائی هم که قائل به جمع آوری قرآن پس از رحلت آن جناب هستند به نظر می رسد قول بهتر قول چهارم است که در حقیقت جمع اقوال دیگر می باشد اما در مورد نظر پنجم که جمع آوری آیات و سور را در زمان رسول الله (ص) آنهم با ترتیبی توقیفی می داند باید عرض کنیم ضمن تعارض این نظر با بسیاری از روایات وارده در این زمینه استدلال این گروه اشتباه بوده و در راه خود به خطا رفته اند. زیرا وجود روایاتی که نشان می دهند در موقع نزول برخی آیات مکان آنها هم در قرآن از طریق وحی مشخص شده اولا تنها نشان دهنده ی مشخص شدن مکان برخی از آیات است نه تمام آیات ثانیا به فرض معلوم کردن مکان تمام آیات این مربوط به قرآنی ست که پیامبر جمع آوری نموده نه قرآنی که هم اکنون در دست ما بوده و بدست صحابه جمع شده است بنابراین این عزیزان باید اول اثبات کنند که قرآن بدست پیامبر ختمی مرتبت جمع آوری شده بعد ادعای توقیفی بودن ترتیب نزول را مطرح نمایند. که این هم به همان علت که در ابتدای جمع بندی مطرح نمودیم بعید به نظر می رسد.
پس در مجموع بهترین فرضیه ای که به نظر می رسد آن است که قائل شویم کار تجمیع در زمانی پس از زمان رحلت پیامبر آنهم توسط افراد مختلف صورت گرفته و یا حداقل اتمام آن مربوط به پس از رحلت است و آنچه از نقلهای تاریخی که تجمیع قرآن را به ابوبکر و عثمان نسبت می دهند در حقیقت اشاره به جمع آوری همان مصحف های افراد مختلف مانند ابن مسعود و... است حال ممکن است برخی از این مصحف ها ناقص و برخی دیگر کامل بوده باشد در برخی ترتیب نزول آیات رعایت شده و در برخی دیگر رعایت نشده باشد و حتی ممکن است در برخی شان نزول آیات و یا تاویل و تفسیر آیات هم آمده باشد.

Sources

Keywords