نظر ابن سینا در خصوص ذره و ترکیب جسم از آن

ابن سینا شدیدا با جوهر فرد و جزء لایتجزای متکلمان و برخی فلاسفه مانند نظام و شهرستانی و نیز اعتقاد آنان به وجود خلأ در این جهان مخالفت کرده و ادله عقلی و منطقی و تجربی در رد آن آورده است. شیخ بیشتر ادله ای را که ارسطو علیه امکان وجود خلأ ذکر کرده است تکرار می کند مانند اینکه چون حرکت جسم در آب سرعت متناهی دارد در خلأ سرعت آن بی نهایت خواهد بود. و نیز او به تجربه متوسل شده و مثال کوزه ای را پر آب می آورد که اگر معکوس شود آب آن نمی ریزد و یا اگر هوای بین دو بشقاب را خالی کنند با وجود کشش از دو طرف از یکدیگر جدا نمی شوند. در هر دو مورد ابن سینا نتیجه می گیرد که طبیعت نمی خواهد خلأ ایجاد شود.

رد نظر قدما در خصوص ترکیب جسم
در بحث درباره ترکیب اجسام، ابن سینا هم نظر قدما را درباره ذره رد می کند و هم نظر نظام و برخی دیگر از متفکران اسلامی را که معتقد بودند می توان جسم را بالفعل الی غیرالنهایت تقسیم کرد. شیخ مسائل تقسیم بی نهایت جسم را که زنون مطرح کرده بود با روش ارسطوئی پاسخ داده و ذیمقراطیس و سایر فلاسفه قدیم را که می پنداشتند جسم بالفعل از ذراتی ترکیب یافته است که خود جسم است سخت مورد نکوهش قرار داده است و همچنین او نظر اشخاصی را که معتقد بودند جسم از اشیائی ترکیب شده است که خود جسم نیست رد کرده است.

دلایل ابن سینا در رد ذره انگاران
دلائلی که بوعلی علیه معتقدان به ذره آورده بسیار است من جمله دلیل معروف که هرچه مکان را اشغال کند دارای ابتدائی و وسطائی و انتهائی است و بنابراین خود قابل تقسیم است. او برخی دلائل هندسی نیز آورده است شبیه به آنچه در مکاتبات او با ابوریحان است. مثلا شیخ می نویسد اگر وجود ذره (یا اتم) را بپذیریم و این ذره را بین دو ذره دیگر قرار دهیم یا این ذره با دو ذره دیگر در دو مکان مشخص و متمایز تماس حاصل می کند و بنابراین دیگر از لحاظ هندسی نمی توان گفت که تقسیم پذیر نیست و یا اینکه آن دو ذره در همه نقاط با هم در تماس است، و در این صورت تداخل لازم می آید که باطل و محال است و یا اینکه این ذره اصلا با ذرات دیگر تماس حاصل نمی کند و در این مورد اساسا نمی توان ادعا کرد که جسم از ذره ترکیب یافته است. چون هیچ یک از این سه شق امکان پذیر نیست، پس وجود ذره نیز غیرممکن است.
پیروان مکتب ذره ممکن است ادعا کنند که حرکت ممکن است با جهشهای آنی و فوری انجام پذیرد، لکن این نظر نیز به عقیده شیخ الرئیس مواجه با مشکلات فراوان می شود چون بنا به این نظر در یک مربع و تر باید با یک ضلع مساوی باشد چون دارای همان عدد نقطه است. لکن چون این امر از لحاظ هندسی ممکن نیست، فاصله بین ذرات باید یا بیشتر و یا کمتر از یک واحد یا ذره باشد و بنابراین تقسیم پذیر است. شیخ این دلیل را درباره سایه شاخصی که در مقابل نور آفتاب قرار گرفته نیز آورده و می گوید اگر قرار باشد سایه روی زمین از یک ذره به ذره بعدی بپرد و جهش کند خورشید باید در مدار خود جهش بس بزرگتری کند و این امر محال است.

نظر ابن سینا درباره ترکیب جسم
نظر خود شیخ درباره ترکیب یا تجوهر اجسام که مفصلا در بسیاری از کتب خود درباره آن بحث کرده است و آن را از مسائل غامض طبیعیات می داند این است که جسم از ذره ترکیب نشده، بلکه از صورت و ماده ترکیب یافته است و می توان آن را بدون حد و نهایت تقسیم کرد لکن این تقسیم بی نهایت بالقوه است و هیچ گاه نمی تواند کاملا به فعلیت رسد. این نظر هم با عقیده معتقدان به ذره مخالفت دارد و هم با نظر زنون، چون تقسیم بندی جسم را نمی توان الی غیرالنهایت بالفعل انجام داد (اشکالاتی که در بکاربردن عدد در فضای هندسی بوجود می آید خود می رساند که مکان فیزیکی کمیت صرف نیست بلکه یک جنبه کیفی دارد و به این جهت نمی توان کمیت صرف را در مورد آن بکار برد). در حقیقت جسم مرکب از همان ماده و صورت است و صورت اصل اتصال جسم است و ماده علت انفصال آن و به همین جهت جسم هم قابلیت پیوستگی و اتصال دارد و هم قابلیت گسستگی و انفصال.

Sources

Keywords