کتاب پریشان

کتاب پریشان اثری است ادبی از شاعر معروف دربار محمد شاه و ناصرالدین شاه قاجار بنام میرزا حبیب الله قاآنی، که بر سبک و اسلوب گلستان سعدی می باشد لیکن برخلاف گلستان، به ابواب تقسیم بندی نشده و چنانکه از نامش پیدا است فاقد نظم و ترتیب موضوعی است. قاآنی در این کتاب نثر و نظم و جد و هزل را درهم آمیخته و نام این جمع را به گفته خودش به مناسبت حالش پریشان گذاشت. در این اثر که نثر نسبتا روانی دارد آداب و نصایح و سرگذشت و لطایف و مطالبی در باب احوال قاآنی است.

معرفی اجمالی نویسنده
حبیب الله فرزند محمدعلی گلشن که در سال 1223 ه.ق، در شیراز بدنیا آمد. او تحصیلاتش را در شهر مشهد گذراند و سپس به تهران رفت و به دربار محمدشاه قاجار، راه یافت و بعد نزد ناصرالدین شاه مقرب شد. او اولین شاعر ایران بود که به زبان فرانسه آشنا شد. تخلص این شاعر ایرانی در ابتدا حبیب بود ولی بعدا شجاع السلطنه قاجار که والی کرمان و خراسان بود به مناسبت نام فرزندش (اوکتای قاآن) به او تخلص قاآنی را پیشنهاد کرد. قاآنی در انواع مشعر، خصوصا مسمط و ترکیب بند، مهارت داشت و با اینکه از متقدمین تقلید می کرد، خودش سبک به خصوص در شعر داشت و از همین جهت بعد از او، سالها مورد تقلید بعضی از شاعران بود. این خصوصیت بیشتر بازی با کلمات و لفاظی کردن و ایراد کلمات مطنطن است ولی از نظر معنی تازگی و ابداعی در اشعار او نیست. قاآنی سال 1370 یا 1372 هـ ق در تهران درگذشت قبر او در حضرت عبدالعظیم نزدیک مقبره رازی است.

ساختار کتاب
کتاب پریشان مشتمل بر 113 حکایت کوتاه و بلند و متنوع است. این حکایات گاهی پر از تعابیر نازیبا و در موارد زیادی، معانی زشت دارد لکن ظاهرا از این نوع حکایت، نتیجه حکمی و اخلاقی بدست می آید یا در لابه لای آن، معانی عرفانی می نشاند که با محتوا و لحن، تباین آشکار دارد. گاهی بیان شاعر به هزل رسیده و گاهی به ندرت، لودگی را به حرمت شکنی کشانده است. در این حکایات، از ریاکاری روحانی نماها، قاضیان و دیگر ماموران حکومتی و تقلب و تدلیس ارباب حرف و غیر اینها، به زبان در قالب لطیفه و بذله گویی انتقاد شده و در حکایاتی دیگر بی وفایی زنها نسبت به شوهران را وصف می کند. کتاب پریشان با نصیحت ابنای ملوک در سی و سه پند تمام شده است که به گونه شبیه هزل و دور از اخلاق و تربیت می باشد. بطور کلی، این کتاب را می توان به اینصورت ارزیابی کرد که گاه مفرح و گاه ملال آور که ادعایی بر انسجام و صدرنشینی در ادب فارسی ندارد و اگر در آن زمان، به مذاق همعصران نویسنده خوش و گوارا بوده امروزه چه بسا جوابگوی نیاز هنری نباشد. نویسنده پریشان در مواردی به آیات قرآنی و احادیث، استشهاد کرده و مضامین قصص قرآنی را برای بیان مقصودش به کار برده است.

زبان کتاب
زبان این اثر، مسجع است و نویسنده در آن از صنایع بدیع و فنون بلاغی، استفاده کرده و با مهارت و زبان آوری و تسلط بر چم و خم آن، از مضامین سنتی بهره گرفته که این موضوع را در مسمطات و ترکیب بندهایش می توان دید. قاآنی تمام این اثر را به جز چند بیتی که خودش نیز در خاتمه آورده (جز دو سه بیتی ز عرب و ز عجم) خود سروده و گفته است و به شیوه سعدی، نظم و نثر را بهم بافته است. این کتاب به خواهش یکی از بزرگان و بنام محمدشاه قاجار، تالیف شده و در 20 رجب سال 1252 که او 32 ساله بود به پایان رسیده است.

چاپ و نشر
کتاب پریشان به ضمیمه دیوان قاآنی و جداگانه مکرر در تهران و هند چاپ شده است.

Sources

Keywords