جایگاه اخلاق در نظام حقوقی اسلام

قرآن کریم رهنمودهای اخلاقی را برترین ضامن اجرای احکام الهی می شمارد. هرگاه که قرآن مسئله ای اخلاقی را طرح می سازد، از آرمان های اخلاقی یاد می کند: «لعلکم تذکرون» بدین امید که یادآور شوید و نیز: «لعلکم تفلحون» باشد که رستگار گردید. این گونه یادکرد های اخلاقی، همراه با همه دستاوردهای قرآن و از جمله رهنمودهای حقوقی، به چشم می خورند.
یکی از والاترین بخش های زندگی اجتماعی انسان، اقتصاد و گردش مال در جامعه است. بسیاری از مقررات حقوقی نیز برای تنظیم همین بخش بر نهاده شده اند. قران کریم، آنگاه که از این بخش سخن می گوید، باز از فلاح و رستگاری سخن می گوید: «و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون؛ آنان که از بخل ورزی نفس خویش رهایی یابند، رستگارند.»
قران نخست به انسان ها پیام می دهد که خداوند از آنان می خواهد تا زمین را آباد کنند و آن را زیر امر خویش در آورند. آنگاه می فرماید که روزی انسان ها در چهار فصل قرار داده شده است: «و قدر فیها اقواتها فی اربعه ایام؛ خداوند روزی های زمین را طی چهار فصل در دل آن قرار داد.»
سپس در سومین بخش -و در ادامه همان آیه- این حقیقت را بیان می کند که امکان بهره برداری از نعمنت های زمین برای همگان به یک سان مقرر شده است: «سوآء للسائلین؛ و آن بهره ها برای همه جویندگان یکسانند.» این سخن قرآن بدین معناست که خداوند در نعمت بخشیدن هیچ کس را بر دیگری برتری نداده است. اگر تفاوتی در بهره وری از نعمت ها به چشم می خورد، از آن روست که یکی بهتر و فراتر سوال می کند و روزی می جوید و دیگری در این کار استعدادی فروتر دارد. این قاعده در همه جا جاری است و همه موجودات نیاز خود را از این راه بر می آورند: «یساله من فی السموات و الارض؛ هر کس در آسمان ها و زمین است، از او می جوید.»
از آنجا که این جستن ها هر لحظه رنگی تازه و شکلی نو دارند، در ادامه همان آیه می خوانیم: «کل یوم هو فی شان؛ خداوند در هر لحظه فیضی تازه می بخشد.»
قرآن کریم با بیان این سه حقیقت، انسان ها را به شوق می آورد که هر چه بیشتر و بهتر در پی جستن و کاویدن نعمت ها و بهره بردن از آنها برآیند: «و اسئلوا الله من فضله؛ بخشش خدا را همواره بجویید.»
و به ما مژده داده است که اگر سوال و نیاز و جستن ما در خور و شایسته باشد، بی تردید بدانچه می خواهیم دست می یابیم: «اتاکم من کل ما سالتموه؛ به تناسب جستجوتان، به شما عطا فرمود.»
با این بیان روشن می شود که جهان بستر یک جستجوی همگانی است؛ اما جستجو گران یکسان نیستند. روایتی که مرحوم کلینی آورده است، نشانگر همین تفاوت است: «الناس معادن کمعادن الذهب والفضه؛ مردم معدن هایی اند همانند معادن زر و سیم.»
همانگونه که در نهاد زمین، معدن های گوناگون نهاده شده اند، در دل های مردم نیز معادن گوناگونی قرار دارند. استعداد هرکس با دیگری متفاوت است و پیامبران آمده اند تا این استعدادهای متفاوت را شکوفا کنند و از دل هر معدن گنجی به تناسب آن، بیرون کشند: و «یثیروا لهم دفائن العقول؛ تا گنجینه های عقل هاشان را بشوراند و برانگیزد»
برآمد همه این پیام های قرآن آن است که انسان باید با تلاش اقتصادی در همه ابعاد و زمینه ها، از صنعت و کشاورزی تا دامداری و.. در جستجوی نعمت های خدا بر آید تا به قدر استعداد خویش بهره گیرد. هنگامی که چنین است پس انسان وظیفه دارد که بلند همت و سرافراز باشد. و اگر کسی بلند همت گردد، همواره در پی دهش به دیگران است نه کاهش از ایشان! امام علی (ع) فرمود: «ان استطعت الا یکون بینک و بین الله ذو نعمته فافعل؛ تا آنجا که می توانی، بکوش تا میان تو و خداوند، وجود سرمایه دار و نعمت بخش فاصله نباشد.»
این سخن مولا (ع) بدین معناست که خداوند می پسندد بندگانش، خود، در جستجوی نعمت برآیند و دست نیاز پیش کسان دراز نکنند.
هنگامی که کار بدین جا رسد، آنگاه فروغ احسان و بخشش همه جا را فرا می گیرد. وقتی انسان دریابد که وظیفه اقتصادی او چیست و بداند که همه این تلاش ها و خیزش های مالی و مادی، بادی در خدمت هدفی بلند باشند، مال اندوزی و افزون خواهی و زایده جویی را به دهش و بخشش تبدیل می کند. این پویند میان اخلاق و حقوق، ضامن اجرای همه تعالیمی است که قانون گذاران تاریخ، عمر بر سر آن صرف کرده اند تا انسان به حق دیگران چشم آز ندوزد و حقوق دیگران را محترم شمارد. انسان مسلمان با دریافت پیام های قرآن و دل بستن بدان ها، خود به خود، به همه آن تعالیم حقوقی گردن می نهد؛ و البته تا بسی والاتر از این منزلگاه ها نیز پر می گشاد. برای چنین انسانی، آن همه تذکرات در نکوهش دنیا و ثروت های آن به درستی تفسیر می گردند. آنگاه روشن می شود که چرا از یک سو انسان به جستجو ترغیب گشته و از دیگر سو، ثروت، پیشوای ظالمین [= یعسوب الظلمه] شمرده شده است.

Sources

Keywords