سه اثر ادبی شیخ صفی الدین حلی

یکی از آثار و کارهای ادبی صفی الدین حلی قصاید «محبوکات الطرفین» است و از آثار صفی الدین حلی است «قصاید ارتقیات»، موسوم به «دررالنحور فی مدائح الملک المنصور» 29 قصیده است به ترتیب حرف الفبا و هر قصیده 29 بیت است و در هر قصیده، حرف اول هر بیت، با حرف قافیه یکی است، یعنی قصیده ای که قافیه اش «ح» است، همه ابیاتش نیز با حرف «ح» شروع می شود و همینگونه دیگر حروف مانند این دو بیت از حائیه:
حمرا لوترک السقاه مزاجها *** امست لنا عو ضا عن المصباح
حق الصبا دین علیک فوفه *** بالشرب بین خمائل و رداح

و اینگونه قصاید را «محبوکات الطرفین» می گویند محبوک، از مصدر «حبک» به معنای نیکو بافتن پارچه و احکام نسج است. بدین گونه وجه تسمیه روشن خواهد بود، یعنی قصایدی که دارای بافتی زیبا و محکم و به هم بسته و پیوسته است. و از جمله کسانی که قصیده محبوکه ساخته اند، شیخ حر عاملی است. این عالم محدث ادیب و شاعر نیز 29 قصیده دارد، هر قصیده ای 29 بیت، و نام این قصاید «مهور الحور» است و همه در مدح و ثناگستری امام امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع). و گاه قصیده، محبوکه الاطراف می شود، و آن هنگامی است که حرف اول و آخر هر مصرع نیز یکی باشد، مانند قصیده فائیه محبوکه شیخ حر عاملی بدین مطلع:
فان تخف فی الوصف من اسرف *** فلذ بمدح الساده الاشراف

موشحات
موشحه، شعری است که از نظم صورت و سبک، تا حدودی نو محسوب می شود، بویژه نسبت به سده های ششم تا هشتم. از این رو برخی از صور آن جزو نوآوریهای صفی الدین به شمار است از نوع موشحه شعری آوردیم از خود صفی الدین (ص156) نمونه ای دیگر:
رغدالعیش فزده رغـــــدا *** بسلاف منه تشفی سقمی

طرب الصب علی و صل الحبیب
وهنی العیش علی بعد الرقیب
وفنی من اکوس الراح النصیب
و اتنی توما بهما لامفردا
فالهنا کل الهنا فی التوام

آتنی الصهباء نارا ذائبه
کللتها قبسات لاهبه
و اسقنیها و الندامی قاطبه
فلعمری انهاری الصدی
لفواد بالتصابی مضرم

در این فرم، نخست یک بیت می آید، سپس شعر تا پایان، پنج مصرعی تمام می شود. و در هر پنج مصرع، تا آخر مصرع چهارم با مصرع اول بیت نخست هم قافیه است و مصرع پنجم دوم بیت نخست.
نمونه ای دیگر از همین صورت:
من بدا فازدهر البیت الحرام
و زهت منه لیالی رجب

طرب الکون لبشر وهنا
اذ ا بدا الفجر بنو روسنا
واتی الوحی ینادی معلنا
قداتاکم حجه الله الامام
وابو الغز الهداه النجب
برای دیدن نمونه های چندی از موشحات رجوع شود به: «الغدیر- ج 4/354- نمونه ای از فقیه عماره یمنی (م-569)».
«تاریخ الادب العربی» عمر فروخ ج3/659 موشحات شهاب الدین موصلی. همان کتاب، ج3/718 نمونه ای از موشحات نصیرالدین حمامی مصری. همان کتاب، ج3/730، نمونه ای از موشحات شمس الدین دهان دمشقی.

منظومه اوزانیه
صفی الدین در این منظومه، 16 بحر از بحرهای شعر را به نظم آورده است، البته از بحور مشهور و فروع و مطبوع آنها. بحور عروضی برخی متفقه الارکانند و برخی مختلفه الارکان، برخی مشترکند میان شعر عرب و شعر فارسی و برخی مخصوصند به یکی از این دو. برای شناخت اوزان مشترک و مختص متفقه الارکان رجوع شود، از جمله، به کتاب «گوهرنامه» تالیف استاد بزرگوار جناب شیخ محمد ادیب نیشابوری خراسانی (ادیب ثانی).

Sources

Keywords