ارجوزه های بدیعی

قصاید بدیعیه، به هیچ روی، به منظومه ها و ارجوزه های علم بدیع ربطی ندارند. چون می دانیم که در تاریخ علوم اسلامی، ارجوزه های بسیاری (مثنویاتی دربحر رجز) و قصاید و مقطوعه هایی در ذکر قواعد علوم ساخته اند، از قبیل نحو، صرف، معانی، بیان، بدیع، خط، فقه، اصول، فرائض، تاریخ، جغرافیا، تعبیر رویا، علم البحر (دریاشناسی) درایه، رجال، طب، نجوم، احکام، رمل، جفر، علم اسماء، تجوید، قرائت، منطق، کلام، فلسفه، تفسیر و...که از این ارجوزه ها آنچه در علم بدیع ساخته شده است، در آنها مبادی و قواعد و تعریف صنایع بدیعی ذکر شده است (مانند الفیه ابن مالک که درآن، قواعد نحوی صرفی آمده است، و «ملحه الاعراب» حریری و..) و این ارجوزه ها -چنانکه روشن است- داخل در مقوله قصاید بدیعیه نیستند و ساختن آنها را نیز آن دشواری نیست. این منظومه ها متعدد است، چه آنها که مستقلا در علم بدیع است و چه آنها که در معانی و بیان و بدیع، مانند الفیه سیوطی، در معانی و بیان و بدیع، که آغاز آن در بدیع (الفن الثالث) این است:
علم البدیع مابه قد عرفا ***وجوه تحسین الکلام ان وفی
مطابقا و قصده جلی *** فمنه لفظی و معنوی
و مانند «ارجوزه فی البدیع» در 704 بیت، از سیدحسن بن مرتضی زواری طباطبایی یزدی حائری، معروف به نحوی -م 1315 هـ.ق- که بیت نخستین آن این است:
بحمد کل حامد نخص من *** بفظه علی بالوجود من
در همین راستا قسمتی از ارجوزه هایی که شامل قواعد علم منطق با نام «المنطق المنظوم» ساخته محمدرضا حکیمی است، را در زیر می آوریم.

قصاید بدیعیه
نحمد من فی کل شیء آیته *** مطلوب اشکال الوجود طاعته
من بالشروط انتج القیاسا *** و بالفعول نوع الاجناسا
و جعل المنطق فی التعالی *** کدرره التاج من اللئالی
اشزقه من احسن المطالیع *** بکوکب سعد و حسن طالع
فهو اساس الاقتباس للحجی *** و لشفا النفس نجاه ترتجی
و هو قوام الفکر عن ریب الزلل*** و عاصم العقول عن شرب الخطل
منه قد استنارت البصائر *** و فیه قد اضائت الضمائر
و هو الاشارات لتهذیب النهی *** یا ظیبه اشبه شیء بالمعا
فبادرن الی اکتساب المنطق *** لاسیما من حکماء المشرق
و یا له من مفجر رقراق *** یفضی الی فاتحه الاشراق
بینه شیقه دلائله *** رشیقه انیقه مسائله
لاجل ذاک قد اخذت انظمه *** فبان فی زیج القوافی انجمه
فلاح فی خلالها جمالها *** و تم فی استهلالها هلالها
فالحمد لله الذی قد ابدعه *** و فی جبله النفوس اودعه
ثم الصلاه و السلام الباقی*** علی النبی مظهر الاشراق
وسر الاسرار و شمس النادی *** و الغرض الغائی للا یجاد
الطاهر المطهر القدوس *** و صاحب الحکمه والناموس
وهو ببث الفیض فی الاکوان *** قد جاء نفس نفس الرحمان
ثم علی سر الخفیات الاول *** حوقله الکون و عله العلل
صوت العداله علی الاطلاق *** و صاحب الضمیر ذالعملاق
ثم علی فاطمه الصدیقه *** وسطی صلاه الدین و الحقیقه
ام الالوهیین فی انتساب *** رابطه المبدا بالایاب
مجموعه مراتب العنایه *** نبوه الخاتم والولایه
ومرج البحرین فی القرآن *** و منبت اللولو و المرجان
ثم علی بقیه الذریه *** الساده الذاده العبقریه
خلائف الله و اعلام الهدی *** و سفن النجاه من غمر الردی
و تلکم القری مبارکات *** للسیر بالعلم و بالایات
و کلمات الله فی التکوین *** و المصحف بالتبیین
و السن الوحی لدی الهدایه *** واحد الثقلین فی الوصایه
لاسیما علی وصی الاوصیا *** و نور مشکاه رواق الاولیا
من قلبه العرش العظیم الشان *** فهو بذاک مستوی الرحمان
قالبه مصور الانواع *** و قلبه واسطه الابداع
قالبه مفیض انواع الصور *** و قلبه سر نفاذات القدر
لولاه مامعنی نزول الامر *** فی کل عام فی لیالی القدر
فهو وعاء الحکم و المشیه *** فیما جری غدوه اوعشیه
فلیس یجری من قضاء او قدر *** الا علی النحو الذی به امر
فصدره فوق التعینات *** صوره لوح المحو و الا ثبات
فهو بسره ابو الاکوان *** و منزل الفیض علی الاعیان
فیض الفیوض و الامام الاکبر *** و المصلح المومل المنتظر
بقیه الله و ذخز الحجج *** و عجل الله له فی الفرج

Sources

Keywords