شفاعت در قرآن و روایات

شفاعت در زبان عرب به معنای ضمیمه کردن دو چیز همانند و درخواست عفو و بخشش برای گناهکار است؛ شفیع و شافع کسی است که برای یاری رساندن به گناهکار با او همراه شده و در حق وی شفاعت می کند.

شفاعت در قرآن
خدای متعال در سوره طه می فرماید: «یوم ینفخ فی الصور...* ...یومئذ لاتنفع الشفاعه إلا من أذن له الــرحمن و رضی له قولا؛ روزی که در صور دمیده شود...*..... در آن روز شفاعت هیچ کس سودی نبخشد مگر کسی که خدای رحمان به او اجازه داد، و به گفتار او راضی است» (طه/ 102-109). و در سوره مریم آیه 87 می فرماید: «لایملکون الشفاعه إلا من اتخذ عند الــرحمن عهدا؛ آنان هرگز حق شفاعت ندارند، مگر کسی که نزد خدای رحمان عهد و پیمانی دارد» و در سوره اسراء آیه 79 فرموده: «...عسی أن یبعثک ر بک مقاما محمودا؛ ...امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش (مقام شفاعت) برانگیزد» و در سوره انبیا آیه 28 فرموده: «...لایشفعون إلا لمن ارتضی و هم من خشیته مشفقون؛ ...آنان (بندگان شایسته) جز برای کسی که خدا راضی است شفاعت نمی کنند. آنان از ترس خدا بیمناکند». و در سوره اعراف آیات 51-53 می فرماید: «الذین اتخذوا دینهم لهوا و لعبا و غــرتهم الحیاه الدنیا فالیوم ننساهم کما نسوا لقاء یومهم هذا....* ...یوم یأتی تاویله یقول الذین نسوه من قبل قدجاءت رسل ربنا بالحق فهل لنا من شفعاء فیشفعوا لنا؛ آنان که دین خود را بیهودگی و بازیچه گرفتند؛ و زندگانی دنیا مغرورشان ساخت؛ (قیامت) فراموششان می کنیم، همان گونه که دیدار این روزشان را فراموش کردند...* ...روزی که حقیقت امر فرا رسد، کسانی که در گذشته آن را فراموش کرده بودند می گویند: راستی را که رسولان پروردگار ما حق را آوردند؛ آیا شفیعانی برای ما وجود دارد که شفاعتمان کنند؟».

تفسیر آیات
روزی که در صور دمیده شود شفاعت هیچ کس کارساز نیست. مگر شفاعت بندگان صالح خدا که اجازه شان داده و از گفتارشان راضی است؛ و نیز، هیچکس مالک شفاعت نیست مگر کسانی که نزد خدای رحمان عهد و پیمان دارند، یعنی انبیا و اوصیا و بندگان شایسته خدا که ایشانند. شفاعت، همان مقام محمودی است که خداوند به خاتم انبیاء وعده داده است، و انبیاء (ع) تنها از کسانی شفاعت می کنند که خداوند از شفاعت برای او راضی باشد؛ و در همین روز است که مغروران و کسانی که زندگانی دنیا فریبشان داده در حالیکه هیچ شفاعت کننده ای ندارند، می گویند: آیا برای ما شفیعانی هست که شفاعتمان کند؟

شفاعت در روایات
در بحار به نقل از کتاب عیون اخبارالرضا آورده است که امام رضا (ع) از قول پدرش امام کاظم (ع) و او از پدرش تا امیرالمومنین (ع) روایت کرده که فرموده: رسول خدا فرموده: «من لم یومن بحوضی -الحوض الکوثر- فلا اورده الله حوضی و من لم یومن من بشفاعتی فلا انا له الله شفاعتی؛ هرکس به حوض من ایمان نیاورد -حوض کوثر- خداوند او را بر حوض من وارد نسازد، و هرکس به شفاعت من ایمان نیاورد، خداوند شفاعت مرا به او نرساند».
راوی در پایان روایت از امام رضا می پرسد: ای فرزند رسول خدا! پس معنای فرموده خدای عزوجل چیست که می فرماید: «و لا یشفعون الا لمن ارتضی؛ شفاعت نمی کنند مگر برای کسانی که خدا راضی است». فرمود: معنای آیه این است که: شفاعت نمی کنند مگر برای کسی که خداوند دینش را پسندیده است.
در مسند احمد آورده است که رسول خدا فرموده: «الصیام و القرآن یشفعان للعبد یوم القیامه، یقول الصیام: ای رب منعته الطعام والشهوات بالنهار فشفعنی فیه، و یقول القرآن: منعته النوم باللیل فشــفعنی فیه، قال: فیشفعان؛ روزه و قرآن در روز قیامت برای بنده خدا شفاعت می کنند، روزه گوید: پروردگارا! من او را در طول روز از همه غذاها و شهوات باز داشتم، حال، مرا شفیع او گردان. و قرآن گوید: من او را از خواب شب بازداشتم، اکنون مرا شفیع او قرار ده. فرموده: و بدینگونه او را شفاعت می کنند». در روایت دیگری از امام علی (ع) است که فرمود: رسول خدا فرموده است: «ثلاثه یشفعون الی الله عزوجل فیشفعون: الا نبیاء ثم العلماء ثم الشهداء؛ سه گروه اند که نزد خدای عزوجل شفاعت کرده و شفاعتشان پذیرفته می شود: انبیا و علما و شهدا».
در سنن ابن ماجه آورده است که رسول خدا فرمود: «یشفع یوم القیامه ثلاثه: الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء»؛ «سه گروه در روز قیامت شفاعت می کنند: انبیا و علما و شهدا.» در بحار از امام صادق (ع) درباره شفاعت رسول در روز قیامت حدیثی آورده که در آخر آن  آمده است: «...ان رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یومئذ یخر ساجدا فیمکث ماشاء الله فیقول الله عزو جل: ارفع رأسک و اشفع تشفع، وسل تعط. و ذلک قوله تعالی: عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا؛ ...رسول خدا (ص) در آن روز به سجده می افتد و تا هنگامی که خدا بخواهد درنگ می کند، پس از آن خدای عزوجل می فرماید: سر خود را بردار و شفاعت کن تا شفاعت پذیرفته گردد، و درخواست کن تا خواسته ات عطا شود. و این همان سخن خدای متعال است که فرموده: امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد». مشروح این خبر در تفسیر ابن کثیر و طبری و دیگران با عباراتی متفاوت نیز، آمده است. ترمذی از امام صادق (ع) روایت کرده که رسول خدا فرموده: «شفاعتی لاهل الکبائر من امتی؛ شفاعت من برای صاحبان کبائر از امتم می باشد».

نتیجه بحث
از مجموع آیات و احادیث وارد درباره شفاعت دانسته می شود که، شفاعت در روز قیامت برای هرکس هرگونه بخواهد نیست؛ بلکه شفاعت برابر با مشیت خدای حکیم، پاداش اعمالی است که خداوند آنها را اسباب شفاعت قرار داده است؛ مانند اینکه، بنده مسلمانی در واجبی از واجباتش کوتاهی کرده و در مقابل آن در زندگی دنیائی اش از صمیم قلب دوستدار رسول الله و اهل بیت او بوده، و آنان را از آن رو که اولیای خدا بوده اند دوست داشته است؛ یا آنکه عالمی را بدان سبب که عالم اسلامی بوده گرامی داشته، یا به مومن صالح که بعدها به شهادت رسیده نیکوئی نموده است. خداوند نیز او را به خاطر آن حب قلبی و این اقدام علمی اش پاداش می دهد که تقصیر و کوتاهی اش در آن واجب را جبران نماید.

Sources

Keywords