مشیت خدا در هدایت و راهنمایی

هدایت انسان در قرآن کریم دو گونه است:
1- هدایت به معنای آموزش عقاید و احکام اسلام.
2- هدایت به معنای توفیق در ایمان و عمل صالح.
قرآن کریم هدایت نوع اول را بیشتر به پیامبرانی نسبت می دهد که خداوند برای تبلیغ و رساندن عقاید و احکام اسلام به انسانها فرستاده است. گاهی نیز، آن را به خود خدا که پیامبران را با دین اسلام فرستاده نسبت می دهد.
قرآن کریم هدایت نوع دوم را تنها به خدا نسبت می دهد، گاهی با ذکر "مشیت" و اینکه این هدایت خواسته خداوند است، و گاهی بدون ذکر "مشیت".
خداوند شرط بهره گیری از هر دو نوع هدایت را، پسند و گزینش مردم و اقدام عملی آنان برای رسیدن به آن اقرار داده است. بیان آن در مباحث سه گانه زیر می آید.

الف- هدایت آموزشی
قرآن هدایت آموزشی مردمان به معنای تبلیغ اسلام را گاهی به انبیا نسبت داده و می فرماید: «و إنک لتهدی إلی صراط مستقیم* صراط الله الذی له ما فی السموات و ما فی الأرض الله إلی الله تصیر الأمور؛ به راستی که تو به سوی راه راست هدایت می کنی* راه خداوندی که هر چه در آسمانها و زمین است از آن اوست. آگاه باشید! همه کارها به سوی خدا باز می گردد.» (شوری/ 52- 53)
گاهی نیز، هدایت انبیا را به خدا نسبت داده و می فرماید:
1- «و جعلنا هم أئمه یهدون بأمرنا؛ آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند.» (انبیا/ 73)
2- «هو الذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله؛ او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر همه ادیان پیروز گرداند.» (توبه / 33)
به همین معنی، هدایت را به کتابهای آسمانهای نیز، نسبت داده و فرموده:
1- «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان؛ ماه رمضان ماهی است که قرآن هدایتگر مردمان، و نشانه هایی از ره یافت و جدائی حق و باطل، در آن ماه نازل گردیده است.» (بقره/ 185)
2- «و أنزل التوراة و الإنجیل* من قبل هدی للناس؛ و تورات و انجیل را، از پیش، برای هدایت مردم فرستاده است» (آل عمران/ 3- 4)
گاهی نیز هدایت آموزشی را مستقیما به خدای ذوالجلال نسبت داده و فرموده:
1- «ألم نجعل له عینین* و لسانا و شفتین* و هدیناه النجدین؛ آیا برای انسان دو چشم قرار ندادیم؟ و یک زبان و دو لب؟ و او را به راه خیر و شر هدایت نکردیم؟!» (بلد/ 8- 10)
2- «و أما ثمود فهدینا هم فاستحبوا العمی علی الهدی؛ اما قوم ثمود را هدایت کردیم، ولی آنان بصری را بر هدایت ترجیح دادند.» (فصلت/ 17)
بنابراین، خدای متعال هدایت تعلیمی و آموزش اسلام را گاهی به پیامبران و کتاب های خویش نسبت می دهد، و گاهی به ذات پاک خویشتن! و این از آن روست که خود او پیامبران را با این کتاب ها برای آموزش مردم فرستاده است.

ب- انسان و گزینش هدایت یا گمراهی
با دقت در آیات قرآن در می یابیم که مردم همیشه پس از آمدن انبیا و کتابهای آسمانی، به دو گروه تقسیم شده اند: دسته ای هدایت را بر گمراهی بر می گزیدند، و دسته ای گمراهی را بر هدایت ترجیح می دادند، به آیات زیر توجه فرمائید:
1- «إنما أمرت أن أعبد رب هذه البلده* و أن أتلوا القرآن فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل فقل إنما أنا من المنذرین؛ (بگو): من مأمور شده ام پروردگار این شهر را عبادت کنم و اینکه قرآن را تلاوت نمایم، پس هر کس هدایت یافت به سود خود هدایت شده، و هر کس گمراه شد، بگو من تنها از بیم دهندگانم!» (نمل/ 91- 92)
2- «قل یا أیها الناس قد جاءکم الحق من ربکم فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل فأنما یضل علیها و ما أنا علیکم بوکیل؛ بگو ای مردم! حق از سوی پروردگارتان به سراغ شما آمده، هرکس هدایت یابد، به سود خویش هدایت یافته، و هرکس گمراه شود، تنها به زیان خود گمراه می گردد، و من وکیل بر شما نیستم.» (یونس/ 108)
3- «من اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل یضل علیها و لا تزر وازره وزر و کنا معذبین حتی نبعث رسولا؛ هر کس هدایت یابد، به سود خویش هدایت یافته، و هر کس گمراه شود، تنها به زیان خود گمراه می گردد؛ و هیچ کس بار گناه دیگری را بر نمی دارد؛ و ما هرگز کسی را مجازات نمی کنیم مگر آنکه پیامبری برانگیخته باشیم.» (اسراء/ 15)

انسان هدایت جو و امداد الهی
خداوند در سوره مریم درباره هدایت خواهان هدایت جو می فرماید:
«و یزید الله الذین اهتدوا هدی؛ آنان که در سیر هدایت افتاده اند خداوند بر هدایتشان می افزاید.» (مریم/ 76)
و در سوره محمد (ص) می فرماید:
«و الذین اهتدوا زادهم هدی و آتاهم تقواهم؛ آنان که هدایت یافتند، خداوند بر هدایتشان افزود و به ایشان روح تقوی بخشید.» (محمد/ 17)
آنان که بعد از آمدن رسولان الهی هدایت را برگزیده و در راه خدا به تلاش بر می خیزند، سزاوار توفیق خداوندی می گردند. ولی کسانی که پیامبران را تکذیب کرده و از هوای نفس پیروی کنند، گمراهی آنان حتمی و یقینی است. خدای سبحان از هر دو گروه خبر داده و فرموده:
1- «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سـبلنا و إن الله لمع المحسنین؛ آنان که در راه ما به تلاش برخیزند، یقینا به راههای خود، هدایتشان می کنیم. و خداوند با نیکوکاران است.» (عنکبوت/ 69)
2- «و لقد بعثنا فی کل أمه رسولا أن اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت فمنهم من هدی الله و منهم من حقت علیه الضلاله فسیروا فی الأرض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین* إن تحرص علی هداهم فإن الله لا یهدی من یضل و مالهم من ناصرین؛ ما در بین هر امتی رسولی برانگیختیم که خدای را عبادت کنید و از طاغوت دوری گزینید! برخی را خداوند هدایت کرد، و برخی گمراهیشان به اثبات رسید. پس، در روی زمین بگردید و بنگردید سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بود* اگر بر هدایتشان اصرار بورزی (بدان که) خداوند هر کس را گمراه ساخت هدایت نمی کند، و آنان هیچ یاوری ندارند.» (نحل/ 36- 37)
3- «فریقا هدی و فریقا حق علیهم الضلاله إنهم اتخذوا الشیاطین أولیاء من دون الله و یحسبون أنهم مهتدون؛ خداوند، گروهی را هدایت کرده، و گروهی گمراهیشان به اثبات رسیده، آنان شیاطین را به جای خداوند اولیای خود برمی گزیدند، و می پندارند که هدایت یافتگانند.» (اعراف/ 30)
این نوع از «هدایت»، هدایت است با «مشیت» الهی. شرح آن چنان است که می آید.

ج- هدایت به معنای توفیق ایمان و عمل با مشیت خداوندی
هدایت به معنای امداد الهی در ایمان و عمل با اشاره به مشیت الهی در آیات زیر در سوره های بقره، نور و یونس چنین آمده است:
«و الله یهدی من یشاء إلی صراط مستقیم؛ خداوند هرکس را بخواهد به راه راست هدایت می کند.» (بقره/ 142 و 213 و نور/ 46  و یونس/ 25)
در سوره انعام آمده است:
«من یشاء الله یضلله و من یشأ یجعله علی صراط مستقیم؛ خداوندی که هر کس را بخواهد گمراه می کند، و هرکس را بخواهد بر صراط مستقیم قرار می دهد.» (انعام/ 39)
در سوره قصص آمده است:
«إنک لاتهدی من أجببت ولکن الله من یشاء و هو أعلم بالمهتدین؛ تو نمی توانی هر که را دوست داری هدایت کنی، ولی خداوند هر که را بخواهد هدایت می کند، و او به هدایت یافتگان آگاهتر است.» (قصص/ 56)

Sources

Keywords