مدت عده طلاق‏ با توجه به آیات قرآن

خداوند در سوره طلاق می فرماید: «و اللائی یئسن من المحیض من نسائکم ان ارتبتم فعدتهن ثلاثه اشهر و اللائی لم یحضن» (طلاق/آیه 4)؛ «زنانى از شما که از عادت ماهانه مایوسند، اگر در وضع آنها (از نظر باردارى) شک کنید، عده آنان سه ماه است، و همچنین آنها که عادت ماهانه ندیده اند، و عده زنان باردار این است که بار خود را بر زمین بگذارند». در آیات دیگر که در سوره بقره آمده است راجع به مدت عده، که عده زن چقدر است، مشخص شده است که «و المطلقات یتربصن بانفسهن ثلاثه قروء» (بقره/آیه228)؛ «زنهای مطلقه سه "قرء" که درباره سه قرء بعضی گفته اند سه "طهر" یا سه عادت تربص می کنند، یعنی باید سه عادت بعد از طلاق برای اینها پیدا بشود تا عده شان تمام شود». ممکن است زنی باشد که از سن حیض گذشته باشد، اصطلاحا به او "یائسه" می گویند. ممکن است زنی باشد که از سن حیض نگذشته است ولی حائض نمی شود. این هم باز دو جور است، گاهی محل شک است، معلوم نیست که علت حائض نشدنش سن است یا یک بیماری، و گاهی محل شک نیست. زن هایی که حائض نمی شوند ولی قطعا در سن حائض شدن هستند، آنها تکلیفشان این است که به جای سه عادت سه ماه عده نگه دارند. زنهایی که حائض نمی شوند ولی مورد شک است (در قدیم مخصوصا که شناسنامه نبوده و سن و سالها مشخص نبوده است، گاهی زنی احساس می کرد که عادت نمی شود، ولی نمی دانست که آیا به سن یاس رسیده است یا به علت یک بیماری است، که اینها را معمولا می گویند: مسترابه، یعنی محل شک. درباره اینها هم قرآن می فرماید سه ماه عده نگه دارند:«و اللائی یئسن من المحیض من نسائکم ان ارتبتم فعدتهن ثلاثه اشهر» (طلاق/آیه4)، «زنانی که از حیض شدن مایوس اند ولی شما شک دارید که علت حیض نشدن سن است یا علت دیگری دارد، عده اینها سه ماه است»، و همچنین زنانی که به علت بیماری اصلا حائض نمی شوند.

زنان حامله تکلیفشان چیست؟ «و اولات الاحمال اجلهن ان یضعن حملهن» (طلاق/آیه 5)؛ «زنان حامله تکلیفشان چیست؟» کلمه "اولی" به معنی دارنده و صاحب است. "اولوا الامر" یعنی دارندگان امر، والیان امر. "اولات الا حمال" که مونث است یعنی دارندگان حمل. ترجمه فارسی اش همین کلمه "باردار" است. حمل یعنی بار.
در اصطلاح عربی و در اصطلاح فارسی هر دو (شاید در بعضی زبانهای دیگر هم این جور باشد)، شایع این است که به بچه ای که در رحم مادر است بار می گویند، و لهذا ما هم در زبان فارسی زن حامله را "باردار" می گوییم، و در عربی "حامل" می گویند، "حامله" نمی گویند چون این امر اختصاص به زنها دارد. مثل حائض است که دیگر حائضه نمی گویند، چون مرد حائض نداریم که بگوییم زن حائضه، برای اینکه معلوم بشود که زن است یا مرد. «اولات الاحمال» همان معنای حامل را دارد: صاحبان بار، دارندگان بار، یعنی زنهای حامل. تکلیف عده اینها چیست؟ زن معمولا در مدت حمل عادت نمی شود، استثنائی است که بعضی از زنها عادت بشوند. آیا اینها هم سه ماه عده نگه دارند؟ نه، صاحبان حمل عده طلاقشان وضع حمل است. اگر ما فرض کنیم که یک روز هم به حملش مانده است، اگر زن طلاق داده بشود، با صرف وضع حمل عده اش منقضی می شود، و حتی اگر یک لحظه باقی مانده باشد. و اگر ابتدای حملش باشد و تا وقتی که بخواهد وضع حمل کند، نه ماه مانده باشد عده اش این نه ماه است. عده هایی که در اینجا ذکر می کنیم عده طلاق است.
ما یک عده وفات هم داریم که اگر مرد بمیرد زن باید عده نگه دارد. عده وفات چهار ماه و ده روز است «اربعه اشهر و عشرا» که نص آیه قرآن است. چون عده وفات چهار ماه و ده روز است، گاهی اشتباه می شود، بعضی خیال می کنند عده طلاق هم در جایی که سه عادت نیست سه ماه و ده روز است، می گویند عده این زن سه ماه و ده روز است، خیر، ما سه ماه و ده روز نداریم، چهار ماه و ده روز داریم.
در عده وفات، سه ماه داریم در عده بعضی از زن ها، و سه عادت داریم در عده بعضی دیگر از زن ها. عده وفات اختصاص ندارد، همه زنها، حتی زنی که یائسه واقعی است یعنی سنش از سن عادت شدن و بچه آوردن گذشته است باید عده نگه دارد، درصورتی که در طلاق اگر زن به سن یائسگی برسد اصلا عده ندارد.
حال مساله ای پیش می آید که اگر زنی شوهرش مرد و زن حامله بود، عده زن چقدر است؟ آیا چهار ماه و ده روز است یا وضع حمل است؟ به حسب فقه شیعه که از مسلمات فقه شیعه است و از همان اول حضرت امیر (ع) این مطلب را توضیح دادند زنی که حامل باشد و شوهرش بمیرد، عده اش ابعد الاجلین است، یعنی دورترین مدتها، یعنی از این چهار ماه و ده روز و مدت حمل، هر کدام دورتر باشد عده اش همان است. اگر زن تازه حامله شده است و شوهرش مرد، نه ماه بعد می خواهد بزاید، مدتش آن نه ماه است. اگر زن وضع حملش قریب است، مثلا یک روز دیگر خواهد زایید، باید عده چهار ماه و ده روز را نگه دارد. اینجا امر تقوا را تکرار می فرماید. تکرار اینها برای این است از آیه بعد هم استنباط خواهیم کرد که قرآن می خواهد اهمیت فوق العاده رعایت حدود خانوادگی را ذکر کند، چون تقوا خود نگهداری و رعایت حدود الهی است که در ابتدای سوره هم فرمود: «و تلک حدود الله و من یتعد حدود الله فقد ظلم نفسه» (طلاق/آیه 1)، «اینها حدود الهی است، هر که از این حدود تجاوز کند به خود ستم کرده است». تقوا هم خود نگهداری یعنی تجاوز نکردن از حدود و مقررات الهی است. این که تقوا و حفظ حدود الهی تکرار می شود، اشعار به این است که مسائل خانوادگی فوق العاده اهمیت دارد، در کمتر مساله ای قرآن به اندازه مسائل خانوادگی به جزئیات مساله پرداخته است، و این نهایت درجه اهمیت مسائل مربوط به حدود خانوادگی را نشان می دهد.
به هر حال طبق آیات قرآن زنان مطلقه، باید به مدت سه مرتبه عادت ماهانه دیدن و پاک شدن انتظار بکشند و به اصطلاح عده نگهدارند. خداوند در مورد مدت این عده می فرماید: «و الئى یئسن من المحیض من نسائکم إن ارتبتم فعدتهن ثلثة أشهر و الئى لم یحضنو أولت الأحمال أجلهن أن یضعن حملهنو من یتق الله یجعل له من أمره یسرا، ذلک أمر الله أنزله إلیکمو من یتق الله یکفر عنه سیئاته و یعظم له أجرا، أسکنوهن من حیث سکنتم من وجدکم و لا تضاروهن لتضیقوا علیهنو إن کن أولت حمل فأنفقوا علیهن حتى یضعن حملهنفإن أرضعن لکم فئاتوهن أجورهنو أتمروا بینکم بمعروفو إن تعاسرتم فسترضع له أخرى » (طلاق/آیه 6-4) «زنانى از شما که از عادت ماهانه مایوسند، اگر در وضع آنها (از نظر باردارى) شک کنید، عده آنان سه ماه است، و همچنین آنها که عادت ماهانه ندیده اند، و عده زنان باردار این است که بار خود را بر زمین بگذارند، و هر کس تقواى الهى پیشه کند خداوند کار را بر او آسان مى سازد. این فرمان خدا است که بر شما نازل کرده، و هر کس تقواى الهى پیشه کند خداوند گناهان او را مى بخشد، و پاداش او را بزرگ مى دارد. آنها (زنان مطلقه)، را هر جا خودتان سکونت دارید، و در توانایى شما است، سکونت دهید، و به آنها زیان نرسانید تا کار را بر آنان تنگ کنید و مجبور به ترک منزل شوند و هر گاه باردار باشند نفقه آنها را بپردازید تا وضع حمل کنند، و اگر براى شما فرزند را شیر دهند پاداش آنها را بپردازید، و درباره فرزندان کار را با مشاوره شایسته انجام دهید، و اگر به توافق نرسیدید زن دیگرى شیر دادن آن بچه را بر عهده مى گیرد».

کلمه، "ارتیاب" که مصدر فعل "ارتبتم" است به معناى شک و تردید، و در خصوص آیه منظور شک در یائسه شدن است، چون ممکن است زنى حیض نبیند، ولى شک داشته باشد که حیض ندیدنش به خاطر کبر سن است، یا به خاطر عارضه اى مزاجى است. پس معناى آیه این است که آن زنانى که از حیض، یائسه مى شوند، اگر در علت یائسه شدنشان شک داشتید که آیا به خاطر رسیدن به حد یائسگى است، یا به خاطر عارضه مزاجى است در صورتى که طلاقشان دادید باید سه ماه عده نگه بدارند. «و اللائی لم یحضن» این جمله عطف است بر جمله «و اللائی یئسن... »، و معنایش این است که زنانى که در سن حیض دیدن حیض ندیدند نیز، عده طلاقشان سه ماه است.
«و أولات الأحمال أجلهن أن یضعن حملهن» (طلاق/آیه 5)؛ یعنى «منتهاى زمان عده زنانى که آبستن هستند و طلاق گرفته اند، روزى است که وضع حمل کرده باشند». «و من یتق الله یجعل له من أمره یسرا» (طلاق/آیه 4)؛ «یعنى کسى که از خدا بترسد، خداى تعالى برایش آسانى قرار مى دهد، یعنى شداید و مشقت هایى را که برایش پیش مى آید آسان مى سازد». بنابراین از جمله احکامى که از آیات قرآن استفاده می شود، لزوم نگهداشتن عده بعد از طلاق است، و از آنجا که در آیه 228 سوره بقره حکم زنانى که عادت ماهیانه مى بینند در مساله عده روشن شده است که باید سه بار پاکى را پشت سر گذاشته عادت ماهانه ببینند هنگامى که براى بار سوم، وارد ماهانه شدند عده آنها پایان یافته، ولى در این میان افراد دیگرى هستند که به عللى عادت ماهانه نمى بینند و یا بار دارند، آیات فوق حکم این افراد را روشن ساخته و بحث عده را تکمیل مى کند.
نخست مى فرماید: "زنانى از شما که مایوس از عادت ماهانه شده اند، اگر در وضع آنها (از نظر باردارى)، شک کنید عده آنان سه ماه است و همچنین زنانى که عادت ماهانه ندیده اند آنها نیز باید سه ماه تمام عده نگهدارند".
سپس به سومین گروه اشاره کرده مى افزاید: "عده زنان باردار این است که بار خویش را بر زمین بگذارند". به این ترتیب حکم سه گروه دیگر از زنان در آیه فوق مشخص شده است، دو گروه باید سه ماه عده نگهدارند، و گروه سوم یعنى زنان باردار با وضع حمل عده آنان پایان مى گیرد، خواه یک ساعت بعد از طلاق وضع حمل کنند یا مثلا هشت ماه. منظور از جمله "إن ارتبتم" (هر گاه شک و تردید کنید)، احتمال و شک در وجود "حمل" است، به این معنى که اگر بعد از سن یاس (سن پنجاه سالگى در زنان عادى و شصت سالگى در زنان قرشى)، احتمال وجود حمل در زنى برود باید عده نگهدارد، این معنى هر چند کمتر اتفاق مى افتد ولى گاه اتفاق افتاده است. ظاهر جمله و اللائی یئسن... این است که این زنان به سن یاس رسیده اند، در ضمن هر گاه زنانى بر اثر بیماری ها یا عوامل دیگر، عادت ماهانه آنها قطع شود، مشمول همین حکمند، یعنى باید سه ماه عده نگهدارند، این حکم را از طریق قاعده اولویت و یا مشمول لفظ آیه مى توان استفاده کرد.

جمله «و اللائی لم یحضن» (زنانى که عادت ماهانه ندیده اند)، ممکن است به این معنى باشد که به سن بلوغ رسیده اند اما عادت نمى بینند، در این صورت بدون شک باید سه ماه عده نگهدارند. مشهور در میان فقهاى ما این است، که هر گاه زن به سن بلوغ نرسیده باشد بعد از طلاق عده ندارد، ولى این مساله نیز مخالفینى دارد که به بعضى از روایات در این زمینه استدلال کرده اند، و ظاهر آیه فوق نیز با آنها موافق است، «جواهر الکلام، جلد 32 صفحه 232».

Sources

Keywords