رسائل اخوان الصفا

این مجموعه، نوشته ها و متونی است شامل 52 رساله در باب معارف و علوم مختلفه و بخش های فلسفه اعم از علمی و عملی، به قلم عده ای از نویسندگان در اواسط قرن چهارم هجری قمری. هویت نویسندگان و مؤلفان واقعی این رسائل معلوم نیست و قرنهاست که مبهم و سئوال برانگیز مانده است؛ زیرا آنها نامشان را مخفی می کردند. از این رو درباره آن، اختلاف نظر است و بیشتر با حدس و گمان، نام افراد نقل شده است. فقط گفته شده که ظاهرا یک گروه از علمای بصره با عقیده غالب فلسفی، بعنوان نویسنده بهم پیوسته و چندین رساله (رسائل) در موضوع مختلف را ارائه دادند و عنوان (رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء) را بر آن نهادند.

چند سوال؟
آیا «اخوان الصفا» از قرمطیان یا اسماعیلیان بودند و یا حداقل با آنها پیوندی نزدیک داشتند؟ آیا این نوشته ها محصول کار یکنفر، دو نفر یا چند نفر بوده است؟ آیا این افراد، گروهی روشنفکر و دانشمند دور از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران خلافت عباسیان در قرن چهارم هجری، انگیزه دگرگونی بنیادی در زمینه های ذهنی برای جهان بینی دینی، سیاسی و اجتماعی برای گروههای خاصی در جامعه اسلامی آن زمان داشتند که دست به تألیف این رسائل و انتشار دانش خود زدند؟ این سؤالات و بسیاری دیگر تاکنون بسیاری از محققان را مشغول کرده و تنها از بعضی منابع، امکان جواب هایی فراهم شده است.

جواب
الف- این محفل عالمانه برادرانه با اعضای متغیر آن، احتمالا حدود 50 سال که طی آن رساله هایی در موضوع های مختلف نوشتند و به فعالیت خردمندانه خود ادامه دادند تا اینکه ظاهرا در سال 373 هـ ق، 50 رساله آنها منتشر شد.
ب- رسائل، گرچه همفکری نویسندگان طرفدار "اسماعیلیه" را منعکس می کند، اما گاهگاهی نیز، خط ضد اسماعیلی را دنبال می کند. بنابراین در حالی که فکر و رأی اسماعیلی آشکار است، هیچ مدرک ضبط شده ای مبنی بر تولید و نشر رسائل، با جنبش اسماعیلیه و رابطه آنها، وجود ندارد.
ج- طبق نظر "ابن القفطی" مورخ مصری و از حکام ایوبی در کتاب "تاریخ الحکماء" این رسائل، عبارتست از یک سلسله "مقالات مشوقه" که دارای ادله و احتجاجات ظاهری نیست، بلکه به قصد آشنا کردن عموم مسلمین، مخصوصا آنها که مستعد هستند در مبانی فلسفه اخوان الصفا، نوشته شده است.
د- به گزارش "ابوحیان توحیدی" از ادبا و حکما و نویسندگان بزرگ در قرن 4 ق که از بهترین منابع تاریخی است، این گروه دانش ها و هنرهای گوناگونی داشتند و باورشان این بود که شریعت با انواع نادانی ها و گمراهی ها آلوده شده و تنها راه پالودن آن، فلسفه است از این رو، اگر فلسفه یونانی با شریعت عربی و اسلام، آمیخته شود کمال دست می دهد و اصلاح صورت می گیرد. آنها با این هدف این رساله ها را فراهم آوردند و عنوان «رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء» را بر آن گذاشتند. "ابوحیان" می گوید که من بعضی از آنها را خوانده ام و به رغم ستایشی که از نویسندگان رسائل می کند، از محتوای کلی آن انتقادهایی بر آن دارد.

نامهای مؤلفان رسائل
بنا بر مشهور و به نقل اکثر منابع 1- ابوسلیمان محمدبن معشر بستی یا (بیستی) مشهور به مقدسی 2- ابوالحسن علی هارون زنجانی یا "زهرون زنجانی" 3- ابواحمد مهرجانی 4- عوفی 5- زیدبن رفاعه، حتما جزو نویسندگان این کتاب بوده اند. در نقل های دیگر تألیف این رسائل به "احمدبن عبدالله" و "مسلمه مجریطی" و دیگران، نسبت می دهند. مجریطی کسی است که برای اولین بار، رسائل را به «اندلس» برده است. ادعای این گروه اینست که به همه کلیات دانش ها احاطه ندارند و آنچه که در رسائل آورده اند و یا خود به آنها پی برده اند، همه برگرفته از کتب حکما و پیشینیان در هنرهای علمی است و علوم و اسرار قانونهای الهی را از جانشینان پیامبران و یاران آنها اخذ کرده اند.

ساختار رسائل اخوان الصفا
متن هایی که از این کتاب در دست است، شامل 52 رساله است در حالی که در چند جا اخوان به 51 و 50 رساله اشاره دارند. رسائل شامل 4 بخش عمده ریاضی، طبیعی، الهی، اقسام منطق و حکمت عملی است. هر بخش چندین رساله و هر رساله چندین فصل دارد.
رسائل ریاضی: شامل 14 رساله: 1- عدد 2- هندسه 3- ستاره شناسی 4- موسیقی 5- جغرافیا 6- نسبت های عددی و هندسی 7- صنایع علمی نظری و انواع آن 8- صنایع هنرهای عملی و حرفه ای 9- اختلاف اخلاق و علت های آن 10- در مدخل منطق (ایساغوجی) 11- درباره مقولات دهگانه (قاطیغوریاس) 12- در کتاب العباره ارسطو (پبری هرمیناس) 13- تحلیل های نخستین "انولوطیقا الاولی" 14- تحلیل های پسین "انولوطیقا الثانیه".
رسائل طبیعی: شامل 17 رساله: 1- در هیولا و صورت 2- درباره آسمان و جهان 3- پیدایش و تباهی 4- آثار جوی 5- چگونگی پیدایش معادن 6- ماهیت طبیعت 7- گونه های گیاهان 8- انواع جانوران 9- ترکیب پیکر انسان 10- حس و محسوس 11- درباره تکوین نطفه 12- گفته فلاسفه که انسان جهانی کوچک است 13- در چگونگی پیوستن نفوس جزئی به پیکرهای انسان ها 14- توانایی انسانها در شناختها 15- ماهیت مرگ و زندگی 16- ماهیت لذتها و دردهای جسمی و روحی 17- علل اختلاف زبان ها
رسائل نفسانی عقلی: شامل 10 رساله: 1- مبادی عقلی از نظر فیثاغورث 2- مبادی عقلی به عقیده اخوان الصفا 3- نقل فلاسفه به اینکه جهانی انسانی بزرگ است 4- عقل و معقول 5- در دورها و کورها و اختلاف دوران ها و قرن ها 6- در ماهیت عشق 7- در ماهیت رستاخیز و صور اسرافیل 8- کمیت انواع حرکتها و اختلاف آنها و .... 9- درباره علتها و معلولها 10- درباره حدها و رسم ها
رسائل قانون های الهی و شریعت های دینی: شامل 11 رساله: 1- عقاید و مذاهب 2- چگونگی راه به خدا رسیدن 3- اعتقاد اخوان الصفا 4- چگونگی معاشرت اخوان الصفا و همکاری و رابطه بین آنها 5- در ماهیت ایمان و خصال مؤمنین 6- ماهیت قانون الهی و وضع شرعی 7- چگونگی دعوت به سوی خدا 8- چگونگی کردار روحانیون، فرشتگان مقرب و شیاطین و جن 9- انواع سیاست ها 10- نظم و ترتیب کل جهان 11- ماهیت سحر و افسون و جادو ...

چاپ و نشر
این کتاب بطور مکرر چاپ و منتشر و رساله هایی از آن ترجمه شده است. بارها در قاهره، بمبئی، کلکته و سال 1957 میلادی در 4 جلد در بیروت منتشر شد. بخشی از آن به زبان های اروپایی و انگلیسی و همچنین به فارسی ترجمه شده و یک خلاصه عربی از آن بنام «مجمل الحکمه» به فارسی نقل شده است. تلخیص ها و نظم هایی نیز از این رسائل در دست است که از آن جمله «خلاصه الوفاء» از ف. ه. دیتریستی، ترجمه و طبع شده است.

Sources

Keywords