مآخذ و ترتیب رسائل اخوان الصفا

مآخذ رسائل

از آنجا که مدارک تاریخی صحیحی برای شرح حال زندگی و افکار آن عده حکیمی که برقلس آنان را «زنجیر طلائی فیثاغوری» نامیده است و آن فرد یا افرادی که مجموعه رسائلی را که به نام جابربن حیان معروف است نگاشته اند در دست نیست، تعیین هویت مآخذ رسائل اخوان امری است دشوار و پیچیده. لکن بدون شک و شبهه در مسائل جهانشناسی اخوان از حکمای مکتب فیثاغورس و نیقوماخس خصوصا در مسأله تعبیر عدد به عنوان کلید فهم طبیعت و تأویل عرفانی حساب و هندسه پیروی کرده اند. به علاوه آنان فیثاغورس را از اهالی حران می دانستند یعنی از سکنه شهری که صاحبان رسائل با آن رابطه مهمی داشتند.
و اما درباره رابطه رسائل با مجموعه تألیفات جابر، یکی از محققان اروپائی به نام کرواس که تخصص وافری در تحقیقات تاریخی درباره جابر داشت چنین می نویسد: «رسائل دائرة المعارفی علمی است که جنبه فیثاغوری و تمایلات باطنی و اسماعیلی آن از بسیاری جهات با نوشته های جابر متشابه است.» جابر خود نه تنها مدعی آشنائی با معارف یونانیان و مخصوصا حکمت مکتب فیثاغورس و بالیناس بود، بلکه ادعای دانستن علوم یمنیهای قدیم که بنا به اقوال تاریخی آن را از حربی حمیاری آموخته بود و علوم هندوان را نیز داشت.
با توجه به مطالب رسائل جابر باید اعتراف کرد که آثاری از مآخذ هرمسی و فیثاغوریان و افکار ایرانیان و هندیان و حتی چینیان در این مجموعه باقی است. با در نظر گرفتن رابطه عمیقی که بین رسائل و نوشته های جابر مشهود است طبیعتا می توان مآخذ این دو مجموعه را تا حدی یکی شمرد چنانکه نویسندگان رسائل نیز تأیید کرده اند. با مطالعه رسائل می توان از یک سو نفوذ فیثاغوریان و هرمسیان و مکتب حران آمیخته با حکمت مشائی و از سوی دیگر نفوذ هندیان و ایرانیان را مخصوصا در شعب مربوط به جغرافیا و حیوان شناسی و موسیقی و علم لغت با پیروی از مکتب ابن مقفع و جاحظ مشاهده کرد.
البته باید نفوذ قرآن کریم را هم که در نظریه کلی اخوان بسیار مؤثر بوده است فراموش نکرد و به خاطر داشت که اخوان بعضی از مطالب جهانشناسی قدیم را با اصطلاحات قرآنی مانند عرش و کرسی و با توجه به تعلیمات اسلامی درباره ملائکه و جهان ملکوتی تعبیر کرده اند.

مآخذ رسائل در اقوال خود اخوان

در تحقیق درباره مآخذ رسائل نباید فقط به متون تاریخی اکتفا کرد بلکه لازم است به تذکرات خود اخوان درباره منابع و مآخذ آنان نیز رجوع شود.
صاحبان رسائل می نویسد: «ما علم خود را از چهار کتاب به دست آورده ایم: اول کتبی در علوم ریاضی و طبیعی که علما و فلاسفه سلف تصنیف کرده اند. دوم کتب منزل مانند تورات و انجیل و قرآن و الواح دیگری که به وسیله وحی ملکوتی بر پیامبران نازل شده است. سوم کتاب طبیعت که عبارت است از صور اشکال مخلوقاتی که وجود واقعی دارند از ترکیب افلاک و تقسیم بروج افلاک و حرکت ستارگان و غیره تا استحاله ارکان و پیدایش کائنات از جماد و نبات و حیوان و انواع مصنوعات بشری... چهارم کتاب الهی است که فقط اصفیا و افراد مطهر و پاک از آن آگاه اند و عبارت است از ملائکه که با اشخاص منتخب و ارواح با کرامت و نفوس منزه مأنوسند.»
پس بنا به قول خود اخوان مآخذ رسائل عبارت است از کتب ریاضی و طبیعی علمای سلف، کتب آسمانی، مثل صور طبیعی، و ملائکه که در واقع همان وسیله اشراق و علم حضوری هستند. این امتزاج بین منابعی که اکنون به نظر نامربوط و حتی متضاد می نماید خود کلیدی است برای فهم مطالب رسائل و ثمره نظریه اخوان است مبنی بر اینکه در وراء حجاب و پرده کثرت یک حقیقت بیش نیست و طبیعت و ماوراء الطبیعه مظاهر مختلف یک حقیقت است. جهان طبیعت دارای یک جنبه ملکوتی است و عالم ملکوت دارای یک تجلی طبیعی و جسمانی است. نام بردن وحی و اشراق به عنوان منابع تفکر با کتب ریاضی و طبیعی و نفس طبیعت نتیجه نظرگاه اصلی اخوان یعنی مشاهده و آگاهی به وحدت حقیقت است. برای نشان دادن این وحدت، اخوان به ناچار به آن نیروهائی متوصل می شوند که قادر به ترکیب و اتحاد باشد تا به این وسیله بتوانند فعالیتهای متکثر قوای ظاهری را تحت نظارت قدرت یکتا بین عقل قرار دهند.

تقسیم بندی علوم در رسائل

گرچه بعضی از مسائل علمی چندین بار در طی رسائل تکرار شده است، ترتیب مطالبی که موضوع اصلی هر رساله است رابطه واضحی با فلسفه اخوان و اهمیتی که آنان برای شعب مختلف علوم و فنون قائل بوده اند دارد. اخوان علوم را به سه قسم که عبارت است از علوم اولیه (الریاضیات)، علوم دینی (الشریعة الوضعیة)، و علوم فلسفی (الفلسفة الحقیقیة) تقسیم کرده و هریک را به نوبه خود به نحو زیر به علوم دیگر تقسیم بندی کرده اند:
1- خواندن و نوشتن
2- لغت و نحو
3- حساب و معاملات
4- شعر و عروض
5- فال گیری
6- اصول سحر و عزائم و کیمیا و حیل و غیره
7- حرف و صنایع
8- تجارت و کشاورزی و غیره
9- شرح حال و اخبار
علوم دینی:
1- علم تنزیل وحی
2- تفسیر و تأویل
3- روایات و اخبار
4- فقه و سنن و احکام
5- زهد و تصوف
6- تأویل خواب
علوم فلسفی:
1- ریاضیات (حساب و هندسه و نجوم و موسیقی)
2- منطق (شعر و خطابه و جدل و برهان و مغالطه)
3- علوم طبیعی (علم مبادی اجسام، علم افلاک و کواکب، علم کون و فساد، علم حوادث جوی، علم معادن و نبات و حیوان)
4- علوم الهی (علم ذات و صفات باری تعالی، علم روحانیات، علم نفسانیات و علم سیاست)

اسامی رسائل

با پیروی از این تقسیم بندی اخوان رسائل را به چهار کتاب قسمت کرده، اول از علوم ریاضی و منطق سخن به میان آورده و سپس به علوم طبیعی و علم النفس و در پایان امر به الهیات پرداخته اند. از آنجا که در مباحث این کتاب از ترتیب رسائل پیروی شده است، بی فایده نیست اگر اسامی رسائل اجمالا ذکر شود. گذشته از رسالة الجامعة که در پایان مجموعه آمده است پنجاه و دو رساله ای که اخوان نگاشته اند به این قرار است:
الف – رسائل ریاضی و تعلیمی:
1- علم عدد
2- هندسه
3- نجوم
4- جغرافیا
5- موسیقی
6- ارزش تعلیمی و اخلاقی این علوم
7- صنایع علمی
8- آداب و رسوم و اختلاف بین صنایع و حرفه ها
9- گفتار و رفتار و آداب پیغمبران و حکما
10- ایساغوجی
11- مقولات عشر یا قاطیغوریاس
12- باری ارمنیاس
13- انالوطیقای اول
14- انالوطیقای ثانی
ب – علوم اجسام طبیعی:
1- بیان مفهوم ماده، صورت، حرکت، زمان، مکان و غیره
2- علم افلاک و کواکب و ارکان اربعه
3- کون و فساد
4- آثار علوی
5- تکوین معادن
6- ماهیت طبیعت
7- اجناس نباتات
8- کیفیت تکوین حیوانات و اصناف آنها
9- ترکیب بدن انسان
10- حاس و محسوس
11- پیدایش و نمو نطفه
12- در قول حکما به اینکه انسان عالم صغیر است
13- نشو و نمای نفوس جزئی در بدن انسان
14- طاقت انسان در کسب معارف و علوم
15- حکمت مرگ و زندگی
16- خاصیت لذت
17- علت اختلاف لغات و رسم الخطها و عبارات
ج – علوم نفسانی و عقلانی
1- مبادی موجودات عقلیه بنا بر رأی فیثاغوریان
2- مبادی عقلی بنا بر رأی اخوان صفا
3- معنب قول حکما که عالم انسان کبیر است
4- عقل و معقول
5- ادوار و اکوار
6- ماهیت عشق
7- بعث و قیامت
8- کمیت اجناس حرکت
9- علل و معلولات
10- حدود و رسوم
د – علوم الهی:
1- علوم شرعی
2- ماهیت طریق الی الله
3- بیان عقاید اخوان
4- کیفیت معاشرت اخوان
5- ماهیت ایمان و فضائل مؤمنین
6- ماهیت ناموس الهی و شرایط نبوت
7- چگونگی دعوت به راه خداوند
8- احوال روحانیان
9- کیفیت انواع سیاستها
10- کیفیت سلسله مراتب عالم
11- سحر و عزائم.

Sources

Keywords