دیدگاه قرآن، پیرامون آزمایش انسان به وسیله مشکلات

این را می دانیم که آزمونهای الهی با آزمونهای بشری کاملا متفاوت است، انسانها به خاطر این به آزمایش شخص یا چیزی اقدام می کنند، که مجهولاتی برای آنها  روشن گردد، و ارزش و مقاومت و استعداد  و سایر خصوصیات آن شخص یا آن چیز در پرتو امتحان معلوم شود. اما چیزی بر خداوند در تمام جهان هستی، در زمین و آسمان و ماوراء آسمانها، در درون و برون اشیاء، مخفی و پنهان نیست، تا از طریق آزمایش به آن آگاه شود. پس چرا و چگونه آزمایش می کند؟!

آزمونهای الهی جنبه پرورشی دارد، یعنی همانگونه که «طلا» را به بوته می برند تا زیر فشار آتش ناخالصیهایش بسوزد و خالص گردد، یا سربازان را با کارها و اعمال سنگین و خشن تمرین مقاوت و پایداری می دهند تا سطح کارائی آنها را از این طریق بالا برند، آموزنهای الهی درست به همین صورت است. انسانها را مقاومتر، آگاه تر، و خالص تر می سازد، و در یک کلمه آزمونهای الهی وسیله تکامل و پرورش روح و جسم انسان است. بنابراین جای تعجب نیست که بخشی از مصائب مشکلات زندگی در همین راستای آزمون و امتحان باشد (تکرار می کنیم بخشی از مصائب و نه همه آنها در این راستا است).

هیچ ملتی در جهان قادر به پیشرفت و ترقی در جنبه های صنعتی و نظامی و علمی نشد مگر اینکه تحت فشارهائی قرار گرفته بود، و به گفت فیلسوف و مفسر معروف تاریخ« تواین بی» تمدنهای درخشانی که در جهان به وجود آمد به خاطر آن بود که ملتی مورد هجوم شدید یک دشمن خارجی قرار گرفت (و در اینجا بود که تمام استعداد و توان و قدرت خود را به کار گرفت، و آنچه در درون داشت برون ریخت و به جلو پرتاب شد).

فرماندهائی که در کوره داغ جنگهای بزرگ قرار می گیرند کاملا نیرومند و آبدیده اند، و تجارتی که در تنگناهای شدید اقتصادی واقع می شوند تجربه های ذیقیمتی می اندوزند، و سیاستمدارانی که بحرانهای مختلف را از سر گذرانده اند سیاستمدارانی ورزیده و قوی می باشند. افراد انقلابی در زندابها و زیر شکنجه ها آبدیده می شوند. نمی گوئیم باید به زندان بیفتند، بلکه می گوئیم زندان آنها را مقاومتر و آبدیده تر می کند. فکر می کنم با این تحلیها و مثالها رابطه مشکلات و مصائب زندگی با پرورش و تکامل انسان روشن شده باشد، و البته در اینجا حساب «مصائب خود ساخته» را باید جدا ساخت، و آنچه را در بالا اشاره کردیم هرگز بهانه ای برای ترک مبارزه با مشکات و مصائب قرار نداد.

قرآن و آزمونهای دردناک
اکنون به قرآن باز گردیم و ببینیم این مسأله بازتاب گسترده ای در لابلای آیات مختلف دارد:

1- و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه والینا ترجعون: «ما شما را با بدیها و نیکیها آزمایش می کنیم و سرانجام به سوی ما باز می گردید» (انبیاء/35). «شر» و «خیر» در اینجا معی وسیعی دارد که انواع مصائب و بیماریها و مشکلات و گرفتاریها و فقر و تنگدستی، و همچنین انواع پیروزیها و صحت و تندرستی و غنا و مانند آن را شامل می شود، و قابل توجه اینکه در میان مواد امتحانی انسان، مسأله «شر» بر«خیر» ذکر شده، چرا که آزمایش به وسیله بلاها سخت تر و مشکلتر و گسترده تر است (البته نباید فراموش کرد که این شرور چنبه نسبی دارد). جمله "والینا ترجعون" در ذیل آیه اشاره لطیفی به این حقیقت است که دنیا دار امتحان و آزمونها است، نه دار بقاء و سرای جاودانی. به هر حال آیه دلیل روشنی است بر اینکه بخشی از مصائب و آلام جنبه امتحان دارد تا «صبر» و شکیبائی انسان را بیازماید، همانگونه که بخشی از نعمتها جنبه امتحان دارد تا مقام «شکر» او در برابر نعم الهی آزموده شود.

2- ولنبلونکم بشیء من الخوف والجوع ونقص من الاموال والانفس و الثمرات وبشر الصابرین «قطعا همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، زیان مالی و جانی و کمبود میوه ها (مواد غذائی) آزمایش می کنیم و بشارت ده صابران و استقامت کنندگان را» (بقره/155). در این آیه، پنج قسمت از مصائب و مشکلات زندگی به عنوان پنج ماده امتحان الهی بیان شده است، در درجه اول ناامنی است (خوف) که از همه مهمتر است، و بعد از آن گرسنگی (جوع) و سپس زیانهای مالی (نقص من الامول) و بعد مرگ و میرها (والانفس) و سپس آفات کشاورزی و کمبود میوه و مواد غذائی (و الثمرات). ضمنا ذیل آیه نشان می دهد که این آزمونها، سطح نیروی مقاومت و استقامت انسان را بالا می برد، و او را در این کوره های داغ آبدیده می کند (باید توجه داشت که نقص ثمرات به معنی از دست رفتن فرزندان که میوه های دل انسانند نیز تفسیر شده، و ممکن است مفهوم وسیعی داشته باشد که هر دو گونه را شامل گردد و نیز «نقص انفس» را به بیماری نیز تفسیر کرده اند) در حقیقت عمده ترین مواهب حیات، امنیت و سرمایه های انسانی و اموال و منابع تولید است، و خداوند به وسیله آفاتی که دامان این امور را می گیرد انسان را می آزماید، تا میزان شکیبائی او آشکار گردد. تعبیر به «شی» گواه زنده ای بر این معنی است که همه ناامنی ها و گرسنگی ها و مرگ و میرها جنبه آزمون و امتحان الهی ندارد، بلکه تنها بخشی از آن چنین است، و مسلما مصائب خود ساخته و ناشی از جهل و نادانی و تنبلی و بی حالی را هرگز شامل نمی شود، و این آیه هرگز نباید بهانه ای در دست گروهی نادان برای ترک جهاد و کوشش و روی آوردن به سستی و تنبلی و ندانم کاری گردد.

3- و اما اذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهانن «اما هنگامی که به خاطر آزمایش روزی را بر انسان تنگ می گیریم او مأیوس می شود و می گوید: پروردگار مرا خوار کرده است»! (فجر/15). مسلما این درباره کسانی است که در میدان آزمایش ضعف و سستی نشان می دهند و به قدری کم ظریفتند که تا نعمتی به سراغشان آید مغرور می گردند، و به محض اینکه گرفتار مصیبتی شوند مأیوس می گردند، ولی به هر حال آیه دلیل روشنی است بر اینکه بخشی از مشکلات زندگی فلسفه امتحانی دارد.

4- هنالک ابتلی المومنون وزلزلوا زلزالا شدیدا «در آنجا مومنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند» (احزاب/11). این آیه اشاره به ماجرای عجیب جنگ احزاب می کند که یکی از بزرگترین میدانهای الهی برای مسلمانان صدر اسلام بود، در آن روز که لشکر بی شمار احزاب از سمت بالا و پائین به مدینه حمله کردند، و گروه اندک مسلمین را همچون نگین انگشتر در محاصره خود قرار دادند، کارشکنیهای منافقان داخلی مزید بر مشکل شد، و شرائط از هرجهت سخت و پیچیده گشت، تا آنجا که قرآن می گوید: جانها به لب رسیده بود، و قلبها به گلوها! "وبلغت القلوب الحناجر"(احزاب/ 10). قرآن می گوید: این مصیبت بزرگ و طوفان شدید که زلزله در بنیان وجود جمعی از مومنان افکند، صحنه ای از آزمون الهی بود.. این آیه نیز تأکید دیگری است بر آنچه در بالا گفته شد.

در روایات اسلامی نیز اشارات روشنی به این حقیقت که بخشی از بلاها و مصائب جنبه آزمون دارد دیده می شود:

1- در حدیثی که قبلا به مناسبت دیگری هم نقل شد از علی (ع) می خوانیم: ان البلاء للظالم ادب، وللمومن امتحان....«بلا برای ظالم ادب است، برای مومن آزمایش و امتحان».

2- امیر مومنان علی(ع) در توصیف پیامبران در خطبه ای چنین می فرماید: قد اختبرهم الله بالخمصه ، وابتلا هم بالمجهده، وامتجبنهم بالمخاوف ومخضنهم بالمکاره: «خداوند پیامبرانش را با گرسنگی آزمایش نمود، و به مشقت و ناراحتی مبتلا ساخت، با امور خوفناک امتحان نمود، و با سختیها و مشکلات خالص گردانید (تا از بوته امتحان به خوبی برآمدند).

3- شبیه همین سخن را در مورد توده  مردم با تعبیرات دیگری در همان خطبه ذکر فرموده است: ولکن الله یختبر عباده بانواع الشدائد،  ویتعبد هم بانوع المجاهد ، ویبتلیهم بضروب المکاره «ولی خداوند بندگانش را با انواع شدائد می آزماید و با اقسام مشکلات به عبادت فرا می خواند، و به انواع گرفتاریها مبتلا می نماید».

Sources

Keywords