هدف عثمان از جمع آوری قرآن، رفع اختلاف در قرائت

آنچه که ارباب تحقیق از نظر تاریخ قطعی قرآن آن را می پذیرند موضوع جمع آوری نسخه های مختلف قرآن از بلاد اسلامی در زمان عثمان می باشد که منشأ اختلاف در قرائت می شد و طبعا مستتبع کشمکش ها و مشاجرات بین افراد و احیانا منجر به تفسیق و تکفیر یکدیگر و بالاخره ترس این می رفت که فتنه ای عظیم از تنازع مسلمین براساس اختلاف در قرائت و نسخه های قرآن برخیزد و رشته ی وحدت امت اسلامی از هم بگسلد و مصیبت دیگری بر مصائب اندوهبار مسلمین افزوده شود. این بود از گوشه و کنار کشور پهناور اسلامی آن روز، از جانب مردم گزارشات پی در پی در این زمینه  به دستگاه حکومت عثمان می رسید و خواستار این می شدند که چاره ای در این باب بیندیشند. او هم با شور و تبادل آرای مردم، این چنین تصمیم گرفت که قرائت های مختلف قرآن را به قرائت واحدی برگرداند که در زمان خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم معروف و شناخته شده ی در میان مسلمانان بوده است و آن را متواترا از آن حضرت تلقی نموده بوده و این تصمیم مستلزم این بود که نسخه های متعدد از قرآن که نوشته شده و در شهرهای اسلامی پخش گردیده و در دست مسلمانان بود جمع آوری شود و نسخه ی تازه ای از قرآن که مبتنی متواتره از رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم است بنویسند و آن را تکثیر نموده و در بلاد اسلامی منتشر سازند تا با از بین رفتن اختلاف در نسخه ها، اختلاف در قرائت هم منتفی گردد. این تصمیم عملی گردید و نسخه ی واحدی به همان ترتیب و تنظیم و قرائتی که از رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم به تواتر در دست مسلمانان بود با نظارت اصحاب رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم و زعماء مسلمین نوشته شد و سپس آن نسخه تکثیر گردید و به هرکدام از بلاد اسلامی از کوفه، بصره، مکه، مصر، شام، بحرین، یمن، و الجزایر مصحفی از آن نسخه فرستاده شد و هر یک از آن مصاحف به نام «امام» نامیده شد از آن نظر که مرجع مردم در اخذ قرائت و استنساخ واقع شود و سایر نسخه ها که از حیث کتابت و قرائت تخالف با آن نسخه داشت به دستور عثمان سوزانده شد. و هم او به شهرهای اسلامی نوشت که هر چه از نسخ سابق قرآن در دست دارند بسوزانند و بدین وسیله به اختلاف در قرائت الفاظ قرآن خاتمه دهد. اگر چه جمعی از مسلمین به این کار عثمان (سوزاندن نسخه های سابق قرآن) اعتراض کردند و آن را یک نوع استخفاف به دین تلقی نموده و او راحراق المصاحف (سوزاننده ی قرآن ها) نامیدند، ولی نسبت به اقدام وی در جمع نسخ و رفع اختلاف از قرائت قرآن کسی اعتراض ننمود و او را (از این جهت) مستحق ذم و قدح و ملامت تشخیص ندادند.

از سوید بن غفله منقول است که: «علی علیه السلام فرمود درباره ی عثمان ]نسبت به جمع نسخه های قرآن[ جز نیکی مگویید، به خدا قسم آنچه که او درباره ی مصحف ها انجام داده است ]از جمع آوری نسخه های مختلف و ارجاع آن به نسخه ی واحده و رفع اختلاف از قرات[ با یاری و مساعدت ما بوده است. به ما گفت چه می گویید درباره ی این قراء که به من رسیده است، بعضی به بعض دیگر می گوید قرائت من بهتر از قرائت توست. این ]تشاجر در امر قرآن[ ممکن است منجر به کفر گردد. گفتیم تو چه می گویی؟ گفت من چنین  می بینم که مردم بر مصحف واحدی جمع کرده شوند تا تفرقه و اختلافی در بین نباشد. ما گفتیم آری خوب اندیشیده ای.

به هر حال اگر عثمان کاری در مسأله ی جمع قرآن انجام داده همین بوده که نسخه های مختلف را جمع کرده و رفع اختلاف از قرات نموده است، نه اینکه آیات و سوره های قرآن را از حال پراکندگی و تشتت جمع و تنظیم کرده باشد. خیر، این عمل چنان که مستدلا تشریح نمودیم از عهده ی او و امثال او خارج است و منحصرا مربوط به خدا و رسول خدا و آن هم در حیات رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم به انجام رسیده است.

«حارث محاسبی ]از علمای اهل تسنن[ می گوید: مشهور در نزد مردم این است که جمع کننده ی قرآن، عثمان است و حال آنکه چنین نیست، بلکه تنها کار عثمان ]درباره ی قرآن[ این بود که بعد از شور و نظرخواهی از مهاجرین و انصار که حاضر در نزدش بوده اند، و با تصویب آنان، مردم را به قرائت بر وجه واحدی وا داشت، چه آن که ترسید از اختلاف مردم شام و عراق از حیث حروف قراءات آشوبی برخیزد و قبل از این عمل، نسخه های مختلف مصاحف براساس حروف هفتگانه ای که قرآن طبق آنها نازل شده بود به قراءات گوناگون قرائت می شد».

Sources

Keywords