خنده از دیدگاه هانری برگسون

هانرى برگسون فیلسوف فرانسوى (۱۹۴۱-۱۸۵۹) یکى از فیلسوفانى است که به مبحث خنده به طور جدى پرداخته و با نگاهى فیلسوفانه به آن توجه کرده است. او در رساله اش با نام خنده سرچشمه هاى ذهنى، روانى و عاطفى خنده را مورد بحث و بررسى قرار داده و نیروهاى برانگیزاننده خنده و ماهیت انرژى آزاد شده در اثر خندیدن را مطالعه کرده است. برگسون در سال ۱۹۱۰ این کتاب جذاب خود را تألیف کرد یعنى درست در آن زمان که مى خواست براى رفع خستگى از کار و کوشش چند ساله، ذهن را به چیزى مشغول کند تا از مطالعات فلسفى فراغتى داشته باشد. آنچه در این کتاب در باب علت موضوع و معنى خنده بیان شده بسیار عمیق، دقیق و متکى بر مطالعات نظریات فلاسفه و روانشناس هاى دیگر، از قدیم و معاصر است.
بسیارى از فلاسفه، همواره در پى آن بودند که راز خنده را بدانند. برگسون اولین نتیجه اى که از تحقیق خودش بدست آورد این است که خنده جز در عالم انسانى وجود ندارد، یعنى نه فقط تنها انسان است که مى خندد بلکه هم تنها انسان است که مى خنداند. و قبل از آن که انسان حیوان ضاحک باشد، حیوان مضحک است. برگسون بر خلاف اسلاف خود که انسان را حیوانى ضاحک مى دانستند، انسان را حیوانى مضحک مى داند.

دو شرط اصلى حصول خنده
غیر از این نکته دقیق، نکته دیگرى هست که هیچ فیلسوفى به آن توجه نکرده و آن این که حصول خنده دو شرط اصلى دارد: اول یک نوع فراغت و بى طرفى، یعنى حالتى که خالى از تأثر باشد. پس اگر بتوانیم از حس رقت و همدردى که مناظر زندگى انسانى در ما ایجاد مى کند جلوگیرى کنیم، بسیارى از آن مناظر جنبه جدى خود را از دست خواهند داد و مضحک خواهند شد. اقتضاى دوم خنده، اجتماع انسانى است. به این معنا که شما هم باید در حلقه جمعیتى باشید تا با خنده آنها خنده تان بگیرد. پس خنده یک امر اجتماعى است و همانند عواطف اجتماعى باید علتى و مقصدى داشته باشد. خنده بر خلاف آنچه بسیارى از روان شناسان پنداشته اند، از حسن زیباپرستى ناشى نمى شود، چون خنده پاسخ یک احتیاج اجتماعى است، خنده براى برطرف کردن معایب و نواقصى است که در حیات اجتماعى پدید آمده است. به عنوان مثال مردى را تصور کنید که با عجله در وسط خیابان مى دود و ناگهان پایش به روى پوست موزى که بر سر راهش گذاشته اند مى لغزد و مى افتد. همه رهگذرها به او مى خندند. در این جا و در موارد مشابه، خنده براى آن است که این خطاکاران متوجه خطاى خود شوند اما نباید تصور کرد، که اجتماع به هر خطایى مى خندد، نفس خطا همیشه خطاست، اجتماع چون مى خواهد که چنین گیج هایى به خود آیند، ناچار به آنها مى خندد.

ایجاد خنده و عوامل آن
چگونه ممکن است که یک انسان از جنبه اعمال و رفتارش مورد خنده قرار بگیرد. باید بدانیم که زندگى آدمى با تکرار ناسازگار است. حرکت اگر مکرر و خودکار شد دیگر حرکت زندگى انسان نیست بلکه حرکت ماشین است. اما در مورد تمام این قوانین دو نکته اصلى را که برگسون همیشه برآن تأکید دارد و نظریه خاص اوست نباید از نظر دور داشت: یکى آن که عامل چنین نمایشى باید انسان باشد. دیگر آن که موجب این نمایش باید داراى نوعى خشونت ماشینى و یا غفلت باشد تا خنده بیاورد.
برگسون در آغاز فصل آخر کتابش دربارۀ خنده بحث مفصلى از معنى و غرض اجتماعى خنده پیش مى آورد. وى مى گوید: هر گاه عضوى از اعضاى اجتماع خود را از جریان عادى زندگانى اجتماعى عقب کشید و آن قدر به خود پرداخت که از دیگران غافل شد؛ آن وقت است که خنده سر مى رسد. هر اجتماعى خواه بزرگ باشد خواه کوچک، نمى تواند مزاج هاى ناجور و غیر همرنگ را تحمل کند پس مى خواهد که آنها را همرنگ خود کند و از این راه به اصطلاح افراد ناباب را باب خود کند. پس خنده با حس تحقیر خفیفى که نسبت به شخص برمى انگیزد، در حقیقت، تنبیهى است از سوى اجتماع نسبت به فرد غافل و سرزنشى است نسبت به آنان که ناسازگارند. این عدم سازگارى ممکن است جنبه هاى گوناگونى داشته باشد.

خنده آور بودن انسان
حال مى خواهیم بدانیم چگونه مى شود که انسان از جهت صفاتش با اجتماع ناسازگار درمى آید و در نتیجه موضوع خنده قرار مى گیرد. برگسون براى پاسخ دادن به این مسئله دو عقیده مختلف را مطرح مى کند و با انتقاد آنها نظر خود را بیان مى نماید؛ عقیده اول: بعضى گفته اند: معایب کوچک اخلاقى است که موجب خنده مى شود. این حرف تا حدى درست است اما تمام نیست. زیرا اولا عیب اخلاقى چیزى نیست که قابل اندازه گیرى باشد. اگر عیبى خنده آور است نه براى آن است که کوچک است. چون خنده آور است، پیش خود خیال مى کنیم که پس باید کوچک باشد تا مثلا با خنده اى اصلاح شود. اما این استدلال که آن نتیجه را داده است اصلا درست نیست، زیرا چنین استدلالى باید مبتنى بر این تصور باشد که خنده یک تنبیه خفیف است. بر عکس خنده مجازات بسیار شدیدى است. هیچ تنبیه دیگرى این قدر خوار کننده نیست.
از این گذشته مگر تنها صفات بد انسانى است که موجب خنده مى شود بسیار اتفاق مى افتد که به صفات نیک همنوعان خود نیز مى خندیم. مگر ممکن نیست که قهرمان یک واقعه خنده آور یا یک داستان خنده آور یک شخص اخلاقى باشد حتى ممکن است نیت شخص خیر و اراده اش از روى اصول اخلاق باشد با این همه رفتارش خنده آور باشد.
حاصل آن که، مضحک بودن صفات مضحک آدمى نه از آن است که آن صفات غیر اخلاقى هستند، بلکه از آن جهت است که آن صفات را اجتماع نمى پسندد. اینک بعد از این بحث این مسئله پیش مى آید که آیا یک صفت غیر اخلاقى همین قدر که غیر اجتماعى بود کافى است که موجب خنده شود یا اقتضاى دیگرى هم دارد؟
خلاصه آن که فرقى نمى کند که صفتى بد یا خوب باشد، خفیف باشد یا شدید، همین اندازه که غیر اجتماعى بود و عاطفه اى هم برنیانگیخت باز هم نمى گوییم که بى شک خنده آور خواهد شد، مى گوییم که چنین امکانى خواهد داشت که خنده آور باشد. گفتیم که یک علت آن که انسان خنده آور مى شود این است که در آن لحظه از خود غافل مى شود، اگر کار خنده آورى مى کند یا اگر حرفى خنده آور مى شود و یا اگر دچار وضع خنده آورى است در هر حال از خود غافل است و خنده نیز از همانجا شروع مى شود که این معنى گیجى است.
برگسون براى بیان این مطلب که چگونه مى شود انسان از جهت صفت، خنده آور شود، دو عقیده را مطرح کرد، اینک عقیده دوم: تئوفیل گوتیه گفته است: «کمیک هاى شدید از بى عقلى برمى خیزد». دیگران نیز این نظر را دنبال کرده و گفته اند: «آنچه ما را به خنده در مى آورد بى عقلى است که در صورت یک عمل مجسم گردد» و باز گفته اند: «هر گاه بى عقلى ظاهر شود و بلافاصله تنبیه گردد خنده آور خواهد شد». این نظرها درباره خنده تا حدى و از جهتى درست هستند، زیرا اولا به نوع خاصى در کمیک هاى قوى صدق مى کنند دیگر آن که از اصل و منشأ خنده با این قبیل تعریف ها غفلت مى شود. چون که منشأ خنده بى عقلى نیست منشأ خنده چیزى دیگرى است که گاهى هم در صورت خاصى از بى عقلى ظاهر مى گردد. آن بى عقلى که ما به آن مى خندیم نوع مخصوصى است وگرنه به طور کلى بى عقلى نه تنها خنده آور نیست بلکه گاهى هم غم آور است.

حاصل سخن
حاصل سخن آن که: خنده بر هر که و بر هر چه باشد، همیشه یک وسیله مجازات و اصلاح و تنبیه است. این نکته اى است که از آغاز تا این جا که پایان سخن است همواره مورد توجه خاص برگسون بوده است. او مى گوید: هر قدر اجتماع رو به کمال مى رود، توقعش از اعضاى خودش بیشتر مى شود و مى خواهد که آنها پیوسته هوشیارتر و قابل انعطاف تر باشند. خنده همراه با نشاطى که در دیگران بر مى انگیزد، نسبت به آن که موضوع خنده است تحقیر خفیفى نیز ایجاد مى کند و تنها از همین راه است که جامعه مى تواند از گیج ها؛ کودن ها، و احمق ها انتقام بگیرد.