تفسیرهای گوناگون از تلمود

تفسیر توسافوت

تفسیرهایی که بزرگترین مفسر تلمود ربی شلومو ییصحاقی اهل تروا معروف به راشی بر بخش های مختلف تلمود بابلی نوشت، با مرگش ناتمام ماند و پس از آن، شاگردان وی آن را تکمیل کردند. او از خویش پسری نداشت، اما سه برادرزن، و نیز نوه ها و نبیره هایش دودمان تحسین برانگیزی را در تاریخ بنیان نهادند که همگی در گردآوری اضافه ها و خلاصه های این اثر تفسیری تلمود به شکل های مختلف مشارکت داشتند. این اضافه ها را توسافوت (ضمایم) می نامند. علت این نام گذاری این است که بعله توسافوت (گردآورندگان ضمایم) معتقد بودند که صرفا اضافاتی را به اثری که از قبل کامل بوده است، افزوده اند. حکایت زیر روش شناسی بعله توسافوت، و نیروی عقلانی و بی اندازه فرساینده ای را که در کار تدوین اثرشان صرف شده است، را بیان می کند و با آن که واقعیت تاریخی ندارد، تصویری گویا از روش آنها ارائه می نماید.
حکایت شده است که شصت تن از بزرگ ترین دانشمندان آن زمان تصمیم گرفتند که هر یک از آنان به تحقیق در بخشی از تلمود بپردازد و تا آن جا پیش رود که بر تمام جزئیات آن بخش تسلط کامل پیدا کند؛ و هنگامی که این تحقیق را به پایان رساندند، همگی گرد هم آیند و به طور جمعی بررسی تلمود را از سر گیرند و هرجا به نکته ای برخوردند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به بخش خاصی از تلمود مربوط بود، عالمی که آن بخش معین را مطالعه کرده است، درباره آن موضوع اظهارنظر کند و منبع خود را نیز نقل نماید. سپس تمامی حکیمان به بحث روی آن موضوع پرداخته، دانش خود را روی هم ریختند. در نتیجه، موضع کوچکی که با چند نکته تفسیری از تفسیر راشی آغاز شده بود، به اثری بسیار فراگیر تبدیل شد. توسافوت (ضمایم یاد شده) تا حدودی در چارچوب تفسیر تلمود قرار می گیرد و شامل حاشیه های تفسیری، پرسش هایی از مفسران اولیه، بحث هایی از عبارت ها و نسخه های گوناگون و مانند آن است.
اما همه این ها را باید گامی به جلو، در امتداد تلمود دانست که از روش های عقلانی آن بهره می گیرد. درست همان گونه که حکیمان تلمودی به مطالعه میشنا و تبیین جنبه های گوناگون آن دپرداختند، گردآوردندگان توسافوت نیز در مطالعه دقیق تلمود شرکت جستند و اثر آنها را می توان «تلمودی بر تلمود» نام نهاد. توسافوت در شکل کنونی اش، آثاری پراکنده از نویسندگان متعدد نیست، بلکه اثری جمعی است که دانشمندان فرانسه و آلمان، در طی دو قرن دوازدهم و سیزدهم، آفریده اند. بعضی از تفسیرها، پرسش ها و توضیحات با نام نویسنده آنها و بقیه بدون ذکر نام، به عنوان آخرین دستاورد بحث های آموزشگاه های مختلف و یا تلخیصی به دست آمده از تدوینی جدید، نقل شده اند.

دو نوع توسافوت اصلی

دست کم، دو نوع توسافوت اصلی وجود دارد: توسافوت سانس، که پسوند آن نام شهری است که این اثر در آن جا به اتمام رسیده است؛ و دیگری توسافوت تاکیوس، که در بیشتر نسخه های چاپی تلمود وجود دارد. نسخه های دیگر، تا همین اواخر به صورت دست نوشته یا به صورت بقایایی در نقل قول ها یا کتاب های دانشمندان دیگر، بر جای ماندند.
1- تفسیر رشبام: یکی از بعله توسافوت، ربی شموئل بن مئیر نوه راشی، معروف به رشبام است. او نیز تفسیری بر تورات نوشت که نسبت به تفسیر پدربزرگش، از سرشت خردگرایانه تری برخوردار است. رشبام که به پرهیزگاری فراوان و رعایت متعصبانه امور مذهبی شهره بود، چندین بخش از تفسیر راشی بر تلمود را تکمیل کرد.
2- شرح ربنوتام بر تلمود: برادر جوان او، یعقوب بن مئیر معروف به ربنوتام، حتی از خودش نیز نامدارتر بود. او در کنار پیشه بازرگانی، گاهی در چارچوب دستور زبان عبری یا به شعر (در هر دو شیوه اشکنازی و سفارادی) و نیز در احکام هلاخایی آثار مهمی از خود بر جای نهاد. اما شهرت او به خاطر کاری است که به عنوان یک بعله توسافوت بزرگ انجام داده است. تقریبا هر صفحه ای از تلمود شامل شرحی از ربنو تام است. شناخت او از نص تلمود چنان برجسته بود که حکیمان دیگر او را یکی از بزرگ ترین عالمان تلمودی در تمامی زمان ها که حتی از ابن میمون نیز پیشی گرفته است، خوانده اند. ذکاوت او آن قدر زیاد بود که دانشمندی اظهار داشت در قضاوت بر مبنای نظرات او مردد است؛ چرا که «او دل شیر داشت و نمی توان فهمید که آیا در این مسیر، واقعا در پی تفسیر بوده یا صرفا ذکاوت خویش را به نمایش گذاشته است. هم چنین نمی توان اظهارات او را تکذیب کرد.» ربنو تام، برادرزاده اش ربی اسحق بن شموئل معروف به ری را منتقد یافت؛ ربنوتام گاه به دفاع از راشی و آثار معتبر مفسران دیگر برمی خاست. با این حال، خود او روش های نقادانه دیگری را بنا نهاد.
3- فعالیت های ربی مئیر اهل روتنبرگ: یکی از مهم ترین نویسندگان متأخر توسافوت، ربی مئیر اهل روتنبرگ است که از تدوین کنندگان مهم تلمود نیز به شمار می آید و می توان او را یکی از کسانی دانست که دوره توسافوت به آنها ختم می شود. او به خلاصه کردن مسائل هلاخایی گرایش داشت. با این که بعله توسافوت به تفسیر تمامی بخش های تلمود نپرداختند، مطالعه تلمود بدون در نظر گرفتن تفسیرهای آنان درباره موضوع، غیر ممکن است. آنان از طریق یک کار تحلیلی پردامنه و متنوع، که به خاطر برخورداری از ویژگی غیر متعارف نقادانه بودن از دیگر کارها متمایز بود، درباره دیگر روش های تفسیر تلمود به قضاوت نشستند. حتی جدیدترین تحقیق درباره تلمود با وجود روی کرد علمی و روشمند آن، تنها توضیح و بسط عقایدی است که توسافوت نویسان، برای نخستین بار به آن پرداختند.

تفسیر و فعالیت های مرکز مهم یهودی جنوب فرانسه

در مرکز مهم یهودی جنوب فرانسه، نظام میانه ای رشد کرد که می توان نظام فکری آن را حد وسط میان روش های تفسیری سفارادی و اشکنازی دانست. این مرکز، چنان که از اثر آن پیداست، به لحاظ معنوی و جغرافیایی، بین آن دو قرار داشت. عالی ترین دستاورد این مرکز کتاب بت هبحیرا یا «بیت البحیرا» نوشته ربی شلومو بن مناهم، معروف به «هامیری» است. در این تفسیر، شرحهای تحت اللفظی علمای اشکنازی با تلخیصهای هلاخایی مکتب سفاردی، در هم آمیخته شد. بعدها با اخراج یهودیان از فرانسه، در قرن دوازدهم، این مرکز نیز از بین رفت.

تفسیری جامع مرکز بزرگ یهودی در لهستان

با وجود تحول در روش های مطالعه و تحقیق، تا قرن ها تفسیر جدیدی تألیف نگردید. تنها در قرن شانزدهم، این بار از سوی یک مرکز بزرگ یهودی در لهستان، تفسیری جامع خلق شد. اثر مئیر اهل لوبلین نمونه ای کلاسیک از تفسیرهایی است که توسط رؤسای آموزشگاه در آن کشور به رشته تحریر در آمدند. این تفسیر تا حد زیادی شرح و توضیح موضوع های دشوار در تلمود و بیش از آن، در توسافوت (ضمائم) است. روش مئیر ساده و تفسیر وی به راحتی قابل فهم است و با آن که این کتاب ثمره آموزش دریک آموزشگاه خاص است، تأثیر نوسانات عادی دوره های تحصیل و علایق گوناگونی که از سوی دانشمندان در زمان های مختلف بروز کرده، در آن نمایان است.
ربی سلیمان (شلومو) لوریا معروف به مهارشال روش کاملا متفاوتی را پدید آورد. تفسیرهای او معمولا بسیار کوتاهند و از مسائل مختلف و متنوعی که احکام گمراه کننده ای را مطرح می سازند بحث می کنند. او بیش از هر چیز، وقت خود را در نگارش نسخه ای صحیح از متن تلمود صرف کرد؛ کتاب او صدها پیشنهاد برای اصلاح متن تلمود را در خود دارد که بسیاری از آنها، بدون هیچ گونه دخل و تصرفی، در چاپ های بعدی تلمود آمده اند. غلط گیری ها و یاداشت های او طی چند نسل، پی گرفته و به بحث گذاشته شد.

تفسیر هیدوشی آگادوت و هلاخوت (داستانهای مبتنی بر آگاداها و هلاخاها)
مهم ترین و مؤثرترین تفسیر در میان آخرین تفسیرهای تلمود، تفسیر حیدوشه اگادوت و هلاخوت (داستان های بلند درباره اگادا و هلاخا) اثر ربی شموئل الیعزار ادلز معروف به مهارشا است. مهارشا بر خلاف بسیاری از مفسران دیگر که از عنصر اگادایی در تلمود غفلت ورزیده اند، سنت مفسران اولیه را پی گرفت و در شرح حکایت های تلمودی، تفسیری پر دامنه تر از دیگر تفسیرهای تلمود، به روش ترکیب موضوع، خلق کرد. او تفسیرش را از ترکیب روش تفسیر تلمودی پشاط (ادبی- ساده- تحت اللفظی)، نکات فلسفی از نوع حکیمان قرون میانه، و تفسیرهایی که تا حدی مبتنی بر هلاخا بودند، پدید آورد. شرح او بر بخش هلاخایی تلمود وامدار خود متن و نیز معطوف به تفسیر راشی و توسافوت است.
او از روش های مختلفی بهره گرفت، اما با وجود این، رویکرد ساده را ترجیح می داد و بیشتر پیشنهادهای اصلاحی مهارشال درباره متن تلمود را، به این دلیل که به قدر کافی مدلل نیستند، رد کرد. از سوی دیگر، وی جنبه های جدید و گوناگون دیگری برای تحلیل و تحقیق ایجاد کرد. مطابق معمول، او نیز تعدادی از تفسیرهایش را با عبارت ودوق (فتأمل) به پایان می برد، که نشان می دهد که برای رسیدن به دلیلی قانع کننده تر، می توان بیشتر درباره آن موضوع فکر کرد. تفسیر مهارشا بی اندازه مشهور شد و تا چند نسل مطالعه تلمود، بر مرور دقیق منبع اصلی، تفسیرهای راشی و توسافوت، و تفسیر ربی شموئل الیعزار ادلز مبتنی بود.
پس از اختراع دستگاه چاپ، تفسیرهای تلمود افزایش زیادی یافت. هزاران کتاب در تبیین و شرح بخش های مختلف تلمود، موضوع های خاص آن، و یا گونه های خاصی از مسائل تألیف شد. اما در مجموع، تا به امروز تفسیر جدیدی بر تلمود نوشته نشده است. روش معیار برای مطالعه تلمود عبارت است از بهره گیری از کتاب های تفسیری بزرگ و کلاسیک، شرح و توضیح هایی که بر این تفسیرها نگاشته شده، و نیز تفسیرهایی که بر همین شرح ها نوشته شده اند، که در نسل های بعدی به «ملحقات کمکی» شهرت یافتند.