انجمن اخوان الصفا و فلسفه

بعضی از دانشمندان معتقدند که قصد اخوان از تألیف رسائل واژگون ساختن اوضاع سیاسی روز و آوردن یک نوع فلسفه ای است که بتواند پایه و اساس روش خاصی در زندگی باشد، اما اکثر برآنند که هدف اخوان در اصل توأم بودن دین و فلسفه و ایجاد هماهنگی بین آن دو بوده است، اخوان امتیاز فلسفه را در کسب حقیقت می دانند و آرزوی خود را برای توأم ساختن آن با نوامیس پیغمبران اظهار می دارند (اخوان لغت ناموس را که از ریشه ای یونانی به معنی قانون و هماهنگی که بر عالمی حکمفرماست و بلکه از ماده عربی نمس به معنی پنهان اشتقاق یافته است، به عنوان احکام آسمانی که به وسیله پیغمبران به عالم بشری الهام شده بکار می بردند. رجوع شود به مقاله ناموس در دائرة المعارف اسلامی).

لکن طریق آنان را نمی توان با روش ابن رشد و حتی سنت توماس اکوئینی برای تلفیق بین دین و فلسفه یکی دانست، زیرا معنی فلسفه به نظر اخوان فقط استدلال و قیاس مکتب ارسطو و پیروان او نیست، بلکه اخوان فلسفه را مانند عده ای از نویسندگان شیعه و علی رغم برخی از علمای دیگر اسلامی که امتیازی بین فلسفه به عنوان یک روش استدلالی و حکمت به عنوان یک ودیعه الهی قائلند، با حکمت یکی می دانند و حکمت را معرفتی می شمارند که از عالم ملکوت بر انسان نازل شده و محدود به تفکر صرفا بشری نیست. فلسفه به نظر اخوان شبیه شدن انسان است به خداوند تا حد امکان و وسیله ای است که بار دیگر خواص نوع آدمی یا فرشتگان روی زمین را به سوی حق تعالی می کشاند و فایده آن کسب فضیلت مخصوص به انسان است یعنی به فعلیت رساندن تمام علومی که انسان بالقوه دارای آن است... به وسیله فلسفه بشر خصائص نهفته نوع خود را به دست می آورد و صورت انسانی به خود می گیرد و مراتب وجودی را سیر می کند تا با گذشتن از صراط المستقیم و طریق رستگاری در راه ملائکه قرار می گیرد. از این چند نمونه واضح است که دید اخوان درباره فلسفه به هدف مکتب فیثاغورس و سقراط که تهذیب نفس و تکامل اخلاقی را با علوم نظری توأم می سازند، نزدیکتر است تا به فلسفه مشائی.

اخوان از فلسفه ای که جز قیل و قال نیست و از حکمت واقعی بی بهره است برحذر بودند و مانند فقها با آن مخالفت می ورزیدند چنانکه در منازعه بین حیوانات و انسان در پایان رساله حیوان شناسی طوطی انسان را چنین خطاب می کند:
«و اما درباره بالیدن شما به این که در بین شما فیلسوف منطقی یافت می شود، بدانید که از آنان فایده ای به شما نرسد، بلکه آنان شما را گمراه و بی ایمان خواهند ساخت... زیرا انسان را از راهی که خداوند تعیین کرده است منحرف می سازند و با آراء مختلف خود اثر مقررات دینی را از بین می برند. عقاید و آرای آنان تماما مخالف یکدیگر است، بعضی عالم را قدیم می شمارند و بعضی ماده را و بالاخره برخی سعی می کنند قدمت صورت را مسجل سازند...».

عبادت فلسفی و هدف آن
کوشش اخوان برای ایجاد هماهنگی بین فلسفه و دین مبنی بر یکی دانستن ایمان یا جنبه درونی و باطنی وحی اسلامی است با عبادت فلسفی همچنانکه صوفیان نیل به مرتبه شهود را ثمره ایمان و احسان می شمارند. وجه امتیاز بین اخوان و صوفیان در این است که در حالی که ایمان و احسان عرفا کاملا با وحی قرآنی یک رنگ است و از آن سرچشمه می گیرد، عباداتی که اخوان در رسائل خود شرح می دهند به مذهب ادریس نبی (ع) و اهالی حران که بعضی آنان را فیثاغوریان شرقی نامیده اند نزدیکتر است. عبادات فلسفی اخوان ماهی سه بار در ابتدا و وسط و بین بیست و ششم و آخر هر ماه انجام می گرفت. در شب اول احکام عبادی عبارت از خطابه ای بود شخصی و در شب دوم متنی درباره عالم خلقت که زیر گنبد پرستاره آسمان و در جهت ستاره قطبی خوانده میشد و در شب سوم سرودی فلسفی به نام «دعای افلاطون» یا «مناجات ادریس» یا «زبور سری ارسطو» قرائت می شد و به این صورت دوره عبادات ماهانه خاتمه می یافت.

علاوه بر این شبهای عبادت، اخوان سه عید بزرگ فلسفی را در موقع ورود خورشید به برج حمل و سرطان و میزان نام برده و این ایام را با اعیاد اسلامی عید فطر و عید اضحی و عید غدیر و من باب تمثیل مترادف با فصلهای بهار و تابستان و پائیز منطبق می ساختند، لکن برای فصل زمستان یک روز در صومعه به جای عید مقرر کرده و آن روز را به یاد زمانی که اصحاب کهف در غار خوابیده بودند می گذرانیدند. این رابطه بین فلسفه و احکام عبادی چنین می رساند که اخوان بیشتر وارث مکتب هرمس و فیثاغوریان جدید بودند، یعنی پیرو مکتبی که افکار آن به وسیله اهالی حران و فرقه نصیریه وارد بعضی از مذاهب شیعه شد. گرچه مشخص ساختن پیوندی بین مکتبهای عرفانی اسکندریه و غرب آسیا مانند فیثاغوریان جدید و برخی از فرقه های شیعه در قرون اول اسلام از لحاظ تاریخی امر آسانی نیست، از نحوه افکار و عقاید اخوان چنین رابطه ای به حقیقت نزدیکتر می آید.