آثار و تألیفات افضل الدین کاشانی

آثار باباافضل که تقریبا تمامی شان به فارسی است، در زمره بزرگترین آثار منثور فارسی بوده و در نثر فلسفی فارسی بی نظیر و بی مانند است. این آثار مانند گلستان سعدی در اخلاق و شاخه های گوناگون فلسفه سنتی است. کیفیت ادبی آنها باعث شده تا بسیاری از نویسندگان ادبیات فارسی، آنها را تقریبا به عنوان نوعی "اعجاز" به شمار آورند؛ به نحوی که قادر به بیان مشکلترین مسائل فلسفه سنتی به ساده ترین و نیز سلیس ترین زبان فارسی هستند؛ زبانی که زیباییش در تاریخ نثر فلسفی فارسی، فقط با رسائل فارسی سهروردی برابری می کند.
آثار باباافضل را تا آنجا که محققان تعیین کرده اند یا در منابع قابل اعتماد و موثق، اشاراتی به آنها شده است، به شرح ذیل است:
1- عرض نامه (رساله ای در اعراض) به زبان فارسی، چاپ انتقادی به همت م. مینوی و ی. مهدوی، مصنفات، جلد اول، صفحات 153-147. این رساله یکی از جامعترین و کاملترین رسائل افضل الدین است که با تأکیدی ویژه بر انواع دانایان و طرق (آنان)، درجات و مراتب معرفت، به جهان شناسی، معرفت شناسی، منطق و تا اندازه ای به وجودشناسی می پردازد. ضمیمه این رساله بحث مختصری درباره نجوم و فیزیک را نیز دربرمی گیرد.
2- اشعار به فارسی. گرچه بیشتر رباعیات افضل الدین به همت سعید نفیسی در کتابی موسوم به رباعیات (که شامل 483 رباعی می شود) گردآوری شده است، اما تا کنون هیچ گونه چاپ کاملی از تمام اشعار او صورت نگرفته است. همچنین هفت غزل توسط نفیسی در مقدمه او گنجانیده شده است (صفحات 50-46). تعدادی از غزلیات و رباعیات نیز در مصنفات مینوی و مهدوی گنجانده شده است. (جلد دوم، صفحات 736-731)
3- آیات الصنعة فی الکشف عن مطالب الالهیة سبعة به عربی. این اثر به طور کاملا غیرانتقادی در جامع البدائع منتشر شده است. مصحح آن محی الدین الکردی، چاپ قاهره 1919، صفحات 204-201. این اثر شامل بحث مختصری از وجود مطلق است که کاشانی واژه "هویة" را برای آن به کار می برد و نیز شامل اشاره کوتاهی به عقل، روح و جسم است که او آن را به روش اشراقی و افلاطونی تعریف می کند؛ تا به روش ارسطویی.
4- چهار عنوان به فارسی. قطعه ای در تصوف شامل منتخبات کیمیای سعادت غزالی، و در تهران در سال 1303 (هجری قمری) چاپ سنگی شده است.
5- ایمنی از بطلان نفس در پناه خرد به فارسی. این اثر در مصنفات به تصحیح مینوی چاپ شده است، چاپ دوم، صفحات 607-601. در این اثر بحث درباره ارزش معرفت به عنوان تعیین کننده ارزش روح، اهمیت طلب دانشی که منبع و سرچشمه تمامی معرفتهاست، مطرح می باشد. این معرفت اساسی همان "خودآگاهی یا معرفت به نفس" است. همچنین بحث کوتاهی درباره استقلال معرفت جسم و روح (که با عنوان روان شناخته می شود) و سرانجام ابزاری که به موجب آن انسان می تواند به معرفت یا خرد حقیقی پناه برد، وجود دارد.
6- جاویدان نامه به فارسی. این اثر در مصنفات مینوی، جلد اول، صفحات 323-259 و همچنین توسط حاج سیدنصرالله تقوی نیز چاپ شده است، تهران، 1312 (هجری شمسی). این اثر یکی از آثار عمده افضل الدین است که با طبقه بندی علوم بر اساس کلام، عمل و اندیشه شروع شده و سپس به بحث طولانی درباره "علم النفس" می پردازد و در آنجا از الهیات و عدل الهی نیز به دلیل وجود تکثر و اختلاف صور دینی بحث می کند. فصل سوم موسوم به "فی المبدأ" به این مسئله می پردازد که چرا بشر به دنبال مبدئی برای اشیا، مکان، زمان، پیدایش انسان و اعمال فرشتگان و دیوان در نظام عالم است. فصل چهارم به آخرت می پردازد و درباره مسائل آخرت شناسی، تکامل روح در ضمن اتصال به بدن و وجود پس از مرگ آن بحث می کند.
افضل الدین در ضمیمه این اثر با توجه به این حقیقت که انسان به دلیل صفت نطق و «نگارش» (کتابت) متون مقدس متعلق به خداوند، قادر به خواندن و نوشتن است، به علم سنتی اعداد (الجفر)، به عنوان ابزاری برای شناخت کتاب طبیعت و کتاب خدا، می پردازد.
7- مبادی موجودات نفسانی به فارسی. این اثر در مصنفات، جلد دوم، صفحات 597-585 و همچنین در نشریه جلوه جلد اول، به سال 1324 (هجری شمسی)، صفحات 121-128 چاپ شده است. بحثی مختصر درباره طبقه بندی موجودات، جوهر و اعراض، و کلیاتی که به واسطه آنها جزئیات ادراک می شوند.
8- مدارج الکمال همچنین معروف به گشایش نامه (که به فارسی و عربی است) این اثر را در ابتدا افضل الدین به عربی نوشته و سپس خود او آن را به فارسی ترجمه کرده است، تا کنون تنها متن فارسی این اثر چاپ شده است. مصنفات، جلد اول، صفحات 3-49. این رساله ای است که عمدتا مربوط به اخلاقیات است که در هفت فصل به مسائل زیر می پردازد: کمال، مراتب آن، آنچه که مراتب گوناگون کمال را متمایز می کند، در اینکه انسان چگونه می تواند کمال اخلاقی و معنوی را به دست آورد و آن نقش اساسی که معرفت در تحصیل بالاترین مراحل کمال ایفا می کند.
9- مکاتب به فارسی. هفت نامه که عمدتا پاسخ به سؤالاتی است که شاگردان و مریدانش درباره موضوعات متافیزیکی، اخلاقی و دینی برای او مطرح کرده اند، و در مصنفات، جلد دوم، صفحات 681-728 چاپ شده است.
10- المنهاج المبین همچنین معروف به رساله در علم منطق به فارسی همراه با ضمیمه ای عربی. این اثر در مصنفات جلد دوم، صفحات 477-582 چاپ شده است. کاملترین و دقیقترین اثر افضل الدین در منطق که به تصورات و تصدیقات می پردازد و بحثی جامع از اشکال گوناگون قیاس به دست می دهد. این اثر در فصاحت و بلاغت بیانیش در بین آثار منطقی فارسی یگانه و بی نظیر است. برخی از محققان مدعیند که کتاب العلم والمنطق از ابن سینا بوده و المنهاج المبین ترجمه فارسی مستقیمی از آن نیست بلکه دقیقا مبتنی بر آن است.
11- المفید للمستفید که به همت سید نصرالله تقوی در تهران به سال 1310 هجری شمسی چاپ شده است. این اثر خلاصه تعالیم افضل الدین است که باز مبتنی بر تقدم و برتری معرفت بوده و از منظر حکمی نوشته شده است. برخی نسخ آن را به غزالی منتسب کرده اند.
12- مختصری در حال نفس به فارسی. این اثر مصنفات، جلد دوم، صفحات 66-461 چاپ شده است. اثر فوق ترجمه فارسی افضل الدین از خلاصه عربی کتاب النفس ارسطو است. ترجمه این اثر را برخی به "حنین بن اسحاق" نسبت داده اند. این متن عربی، که احتمالا از زبان سریانی ترجمه شده، بیشتر مبتنی بر تفاسیر کتاب النفس می باشد تا خود متن.
13- ره انجام نامه به فارسی. این اثر در مصنفات جلد اول، صفحات 80-55؛ و نیز توسط سیدمحمد مشکات در سلسله انتشارات دانشکده معقول و منقول، جلد پنجم، 1315 (هجری شمسی)، صفحات 57-26 چاپ شده است. نویسنده در سه فصل به وجودشناسی و معرفت شناسی می پردازد که با بحث از معرفةالنفس شروع شده و به شناخت وجود و سلسله مراتب وجود منجر می شود و با علت صوری و غایی نفس (که باز چیزی غیر از معرفت نیست) به پایان می رسد.
14- رساله علم واجب (رساله در علم واجب الوجود) به فارسی؛ رساله ای که تا کنون منتشر نشده و از علم خدا به تمامی اشیا که مبتنی بر اصول خودآگاهی (علم به ذات) و علم علت به معلول است بحث می کند. نسخه خطی این اثر توسط دانش پژوه ذکر شده است. (همان کتاب صفحه 436)
15- رساله نفس ارسطو به فارسی. چاپ در مصنفات، جلد دوم، صفحات 458-389؛ و نیز توسط ملک الشعرای بهار، تهران (1333-1316) و اصفهان (1333، هجری شمسی). این اثر ترجمه ای است از متن عربی سه فصل کتاب النفس ارسطو با خلاصه کوتاهی از آرای ارسطو درباره ماهیت نفس.
16- رساله تفاحه یا سیب نامه به فارسی. این اثر در مصنفات جلد اول، صفحات 144-113؛ و نیز در تهران به سال 1311 (هجری شمسی) توسط ح. اصفهانی (مبصر السلطنة) تحت عنوان تفاحیه و توسط د. س. مارگالیوس با ترجمه ای انگلیسی چاپ و منتشر شده است. این اثر ترجمه ای است از متن عربی آنچه که در غرب به lider de pomo معروف شد؛ که مسلمانان معتقد بودند ارسطو آن را در بستر مرگش در حالی که سیبی در دست داشت، دیکته کرده است. این اثر دارای روح نوافلاطونی و احتمالا هرمسی است.
17- ساز و پیرایه شاهان پرمایه به فارسی. این اثر در مصنفات، جلد اول، صفحات 110-83 و نیز در تهران در سال 1311 (هجری شمسی) توسط ح. اصفهانی چاپ و منتشر شده است. این مهمترین اثر افضل الدین در فلسفه سیاسی و مطالعات اجتماعی (جامعه شناسی) است و در آنجا از رابطه بین قدرت سیاسی، دین و تقوا بر اساس اصول اشرافی آن گونه که در معنای سنتی مرتبط با تقوای درونی به جای هرگونه شرایط و تعینات خارجی شناخته می شود، سخن می گوید. افضل الدین سلسله مراتب موجود در جامعه بشری را به علم و معرفت مرتبط می سازد و آن نظام اجتماعی را که سلسله مراتب علم و معرفت موجود در بین اعضایش را منعکس می کند. به عنوان نظام اجتماعی ماندگار و قابل ستایش در نظر می گیرد. در این اثر بی نظیر، او از معنای "ادب و فرهنگ" به معنای سنتی اش سخن می گوید، یعنی در نسبتشان به "شریعت" و "سیاست" و اهمیت آنها برای پادشاهی که دارای ادب و فرهنگ بوده و آنها را در جامعه متداول می نماید.
18- شرح فصوص الحکم به فارسی. سعید نفیسی در مقدمه اش بر چاپ رباعیات (صفحات 9078) از استاد خود نقل می کند که وی تفسیری را از افضل الدین بر کتاب مشهور ابن عربی، فصوص الحکم دیده است اما این نسخه توسط محققان بعدی پیدا نشده و این اثر هرگز به چاپ نرسیده است. برخی محققان مانند دانش پژوه (همان کتاب، صفحه 499) معتقدند که این اثر ممکن است با تفسیر بسیار معروف عبدالرزاق کاشانی اشتباه شده باشد.
19- شرح حی بن یقظان به فارسی. سعید نفیسی در مقدمه اش به رساله تفاحیه (صفحه 6) اظهار می کند که پس از هفت سال اقامت در کاشان در جستجوی آثار افضل الدین، نسخه ای یافته است که شامل تفسیر فارسی افضل الدین بر حکایات تمثیلی معروف ابن سینا، حی بن یقظان، می باشد. رونوشت این نسخه موجود است اما هرگز به چاپ نرسیده است.
20- تقریرات و فصول مقطعه به فارسی. این اثر در مصنفات، جلد دوم، صفحات 672-611 چاپ شده است. سی و شش قطعه کوتاه که شامل طیف وسیعی از موضوعات از متافیزیک و معرفت شناسی تا موسیقی، اخلاق و آخرت شناسی را دربرمی گیرد و نیز شامل ادعیه و مناجاتهایی است که در زمره بهترین آثار زبان فارسی هستند.
21- ینبوع الحیات همچنین معروف به زجرالنفس به فارسی. این اثر نیز در مصنفات، جلد اول، صفحات 385-331 چاپ شده است. اثر فوق ترجمه ای است از متن عربی معروف به نصایح هرمس که شامل سیزده فصل به شکل ادعیه و مناجات است و از سبک مناجات خواجه عبدالله انصاری هراتی تبعیت می کند. افضل الدین، همان گونه که در مورد دیگر فیلسوفان مسلمان نیز این چنین است، هرمس را ادریس النبی یا ادریس پیامبر فرض می کند و معتقد است متنی که آن را به زبان فارسی با کیفیت وحیانی ترجمه کرده، از اصل و ریشه نبوی برخوردار است.