عقل در قرآن و احادیث

درباره این موضوع بنیادین مهم (تعقل، به کارگیری عقل)، آیه های بسیاری آمده است که همه بر رجوع به عقل و استفاده از چشمه جوشان آن و عقلانی ساختن زندگی و نتیجه گیری و بهره وری از خرد، به سختی تأکید می کنند و از بیکار گذاشتن عقل و گوش ندادن به ندای آن و پیروی نکردن از ارشاد های خرد، بشدت بر حذر می دارند.
این آیات، هدایت طلبی درست و با نتیجه را -درباره شناخت حقیقت و زندگی و شیوه رفتار و کردار- نیز به استفاده از عقل و پیروی از راهنمایی و جهت بخشی آن منوط می دانند. و این همان حقیقتی است که فطرت بیدار انسانی نیز آن را به خوبی تأیید می کند.
1-....«کذلک یبین الله لعلکم تعقلون» (بقره/242)
«خداوند سخنان (آیات خویش را این چنین بیان می کند، تا شما در آنها تعقل کنید (و با عقل خود آنها را دریابید).»
2-...«إن فی ذلک لأیات لقوم یعلقون» (رعد/4)
.....«در آنچه گفته شد (در آغاز این آیه و آیه های پیش) ذکر نشانه هایی است (از قدرت و حکمت آفریدگار) برای مردمی که با عقل خویش دریابند.»
3-...«إنما یتذکر اولألباب» (رعد/19 و زمر/9)
..«تنها صاحبان عقل و خردند که (از شنیدن این سخنان و آیات) حقیقت ها را به یاد می آورند (و از حال غفلت بیرون می آیند)»
احادیث
1- «النبی (ص): ما عبدالله بمثل العقل.»؛ «پیامبر (ص): خداوند را، چنان که با عقل عبادت کرده اند با چیزی دیگر عبادت نکرده اند (برترین عبادات و پرستش، عبادت و پرستش عاقلان است).»
2- «النبی (ص): ما قسم الله للعباد شیئا افضل من العقل، فئوم العاقل افضل من سهر الجاهل..و لا بعث الله نبیا و لا رسولا حتی یستکمل العقل... ولا بلغ جمیع العابدین فی فضل عبادتهم ما بلغ العاقل»
«پیامبر (ص): خداوند به مردمان چیزی بهتر از عقل نداده است. این است که خواب انسان عاقل (به کاربرنده عقل)، از شب بیداری (و عبادت) انسان بی خرد بهتر است.. خداوند هیچ پیامبری را برنینگیخت جز با عقل کامل... همه عابدان -با همه ارزشی که عبادتشان دارد- به مرتبه عاقلان و فرزانگان نمی رسند.
3- «الام علی (ع): العقل رسول الحق»؛ «امام علی (ع): عقل فرستاده حق است»
4- «الامام الصادق (ع): حجه الله علی العباد النبی و الحجه فیما بین العباد وبین الله العقل»؛ «امام صادق (ع): حجت خدا بر بنگان پیامبر است و حجت درونی میان بندگان و خدا عقل است.»
5- «الامام الهادی (ع): -فی جواب ما سأله عنه الادیب المعروف، یعرف به الصادق علی الله فیصدقه، والکاذب علی الله فکذبه»؛ «امام هادی (ع): -در پاسخ پرسش ادیب معروف، ابن سکیت اهوازی، که «امروز حجت خدا برخلق چیست؟» گفت: «عقل، که انسان به وسیله آن هر کس را که به راستی از دین خدا سخن می گوید (شناسایی و) تصدیق می کند (و پیرو او می گردد) و هر مدعی را که دروغ می گوید (شناسایی و) تکذیب می کند (و در پی او نمی رود).»