چگونگی به کارگیری عقل و بهره وری از آن در قرآن و احادیث

درباره این موضوع بنیادین مهم (تعقل، به کارگیری عقل)، آیه های بسیاری آمده است که همه بر رجوع به عقل و استفاده از چشمه جوشان آن و عقلانی ساختن زندگی و نتیجه گیری و بهره وری از خرد، به سختی تأکید می کنند و از بیکار گذاشتن عقل و گوش ندادن به ندای آن و پیروی نکردن از ارشادهای خرد، به شدت بر حذر می دارند. این آیات، هدایت طلبی درست و با نتیجه را -درباره شناخت حقیقت و زندگی و شیوه رفتار و کردار- نیز به استفاده از عقل و پیروی از راهنمایی و جهت بخشی آن منوط می دانند و این همان حقیقتی است که فطرت بیدار انسانی نیز آن را به خوبی تأیید می کند.
قرآن
1-«إنا انزلنا قرآنا عربیا، لعلکم تعقلون» (یوسف/2)
«ما قرآن را به زبان عربی (فصیح و روشن) فرو فرستادیم، بدان امید که شما در آن تعقل کنید.»
2-«إنا جعلناه قرآنا عربیا، لعلکم تعقلون» (زخرف/3)
«ما قرآن را به زبان عربی (فصیح و روشن) قرار دادیم، باشد که شما در آن تعقل کنید (و به روشنی که خود قرآن جای جای، آموخته است، عقل را به کار برده محتوای کتاب آسمانی را دریابید.»
3-«لقد انزلنا إلیکم کتابا، فیه ذکرکم، افلا تعقلون» (انبیا/10)
«به حقیقت ما به سوی شما کتابی نازل کردیم که در آن برای شما ذکری ست (ذکر دستور های نیکو و یاد آوری های سودمند) آیا در آن تعقل نمی کنید؟»
حدیث
1-«النبی (ص): ما أدی العبد فرائض الله حتی عقل عنه»؛ «پیامبر (ص): هیچ کس نمی توانند دستور های خدا را انجام دهد، مگر آنها را از خدا (و دین او) فرا گرفته و (با عقل خویش) دریافته باشد.»
2-«النبی (ص): العلم امام العقل»؛ «پیامبر (ص): دانش پیشروی عقل است.» یعنی، باید دانش دین الهی و معارف آن را از اهل آن فرا گرفت و عقل را، برای شناخت حقیقت های علمی و عملی و سلوکی دین، با آن دانش نیرومند ساخت و با پیروی از آن دانش راه تکامل را پیمود.
3-«الامام الکاظم (ع): یا هشام! ما بعث الله انبیاء و رسله الی عباده الا لیعقلوا عن الله؛ فأحسنهم استجابه أحسنهم معرفه و أعلمهم بأمر الله أحسنهم عقلا، و أکملهم عقلا أرفعهم درجه فی الدنیا و الاخره یا هشام: ان الله علی الناس حجتین: حجه ظاهره و حجه باطنه، فاما الظاهره فالرسل و الانبیاء و الائمه (علیهم السلام) و اما الباطنه فالعقول»؛ «امام کاظم (ع): ای هشام! خداوند پیامبران و رسولان خویش را مبعوث کرد تا مردمان دین او از (فرستادگان) خدا به مدد عقل فرا گیرند؛ پس هر کس شناخت بهتری از دین داشته باشد (و عقل خویش بهتر به کار برده باشد)، دعوت پیامبران را بهتر پاسخ داده است و هر کس از دین خدا بهتر آگاه گشته باشد. از دیگران عاقل تر است و هر کس عاقل تر باشد، مقام او در این جهان و آن جهان بالاتر است. ای هشام! خدا در میان مردم دو حجت دارد: حجتی آشکار و حجتی نهان. حجت آشکار پیامبران و امامانند (علیهم السلام) و حجت نهان عقل و خرد مردمان است (که باید آن را به کار ببرند تا حق و باطل و عدل و ظلم و خوب و بد را به بوسیله آن تشخیص دهند و در پی حق و عدل و خوبی روند و از باطل و ظلم و بدی دوری کنند.)»