جوامع حدیثی شیعه از قرن سوم تا سیزدهم هجری

1- "کافی" تألیف ثقةالاسلام، شیخ المحدثین، ابوجعفر محمدبن یعقوب کلینی رازی. این مرد بزرگ از یک ده به نام "کلین" از دهات نزدیک شهر ری در اطراف تهران است، خاندان وی در آن ده از محدثان شیعه بوده اند، پدرش یعقوب و دائیش علان در همین ده زندگی می کردند، کلینی از کودکی حدیث آموخت. سپس برای ادامه تحصیل به شهر ری رفت. کلینی از کسانی است که «رحله» حدیثی داشته است؛ یعنی برای اخذ و جمع احادیث و درک خدمت اساتید فن مسافرت ها کرده است. بیست سال آخر عمر خود را در بغداد گذرانید و در همان جا درگذشت و در همان بیست سال کتاب کافی را تألیف کرد. کتاب کافی یک دوره حدیث شیعه است از اصول عقاید گرفته تا اخلاقیات و فروع. در حدود شانزده هزار حدیث در این کتاب گرد آورده است. این کتاب معتبرترین کتاب حدیث شیعه است. کلینی در سال 329 در گذشته است.
2 - "من لایحضره الفقیه" تألیف رئیس المحدثین ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق، خودش و پدرش از بزرگان طراز اول علمای شیعه اند و خاندان صدوق یک خاندان معروف است در شیعه. صدوق در حدود سیصد تألیف و تصنیف داشته است. نام "من لایحضره الفقیه" را که به معنی "خودآموز فقه" است از کتاب "من لایحضره الطبیب" زکریای رازی اقتباس کرده است که به معنی "خودآموز طب" است.
کتاب من لایحضره الفقیه مشتمل بر پنج هزار و نهصد و بیست حدیث است. شیخ صدوق نیز رحله حدیثی داشته است. در جوانی به بغداد مسافرت کرد. مشایخ بزرگ از محضرش استفاده می کردند و با اعجاب و تحسین به وی می نگریستند شیخ صدوق برای ملاقات با سایر رجال حدیث که در خراسان می زیسته اند به شهرهای نیشابور، طوس، سرخس، مرو، بخارا، فرغانه مسافرت کرد. در مقدمه من لایحضره الفقیه به این مسافرت اشاره می کند. وفات شیخ صدوق در 381 واقع شد و در نزدیکی حضرت عبدالعظیم در محلی که هم اکنون به نام خودش معروف است دفن شد.
3- "تهذیب الاحکام"، تألیف شیخ الطائفه ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسی. این مرد در اکثر علوم اسلامی مانند ادبیات. کلام، تفسیر، فقه، حدیث، رجال، متبحر و در درجه اول بوده است. اول کسی است که فقه را با تألیف کتاب مبسوط وارد مرحله جدیدی کرد. شیخ طوسی تعداد سیزده هزار و پانصد و نود حدیث در کتاب تهذیب الاحکام که همه در فروع است گرد آورده است.
4 - "الاستبصار". این کتاب نیز تألیف شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی است. این کتاب مشتمل بر پنج هزار و پانصد و یازده حدیث است. شیخ طوسی در سال 460 در گذشته است. چهار کتاب نامبرده در شیعه به نام "کتب اربعه" معروف است و معتبرترین کتب حدیث شیعه به شمار می رود مؤلفین این کتب که هر سه نام محمد دارند و کنیه هر سه شان ابوجعفر است به محمدین ثلثه متقدم معروفند.
پس از این چهار کتاب سه جامع حدیثی دیگر در شیعه هست که معروف ترین جوامع است:
1- "بحارالانوار" تالیف شیخ الاسلام، علامة المحدثین علامه محمدباقر مجلسی. این کتاب جامع ترین کتب حدیث است، آنچه در سایر کتب حدیث به طور متفرق موجود بوده در این کتاب یک جا جمع آمده است. هدف مؤلف بیشتر جلوگیری از تلف شدن کتب حدیث بوده است. لهذا صحیح و سقیم یک جا ذکر شده است. مجلسی در سال 1111 در گذشته است.
2- "وافی"، تألیف حکیم و عارف و محدث مشهور محمدبن المرتضی معروف به ملامحسن فیض کاشانی. این کتاب جامع کتب اربعه با حذف مکررات است مرحوم فیض در حدود دویست تألیف در رشته های مختلف دارد، وفات وی همچنان که قبلا گفته شد در سال 1191 واقع شده است.
3- "وسائل الشیعه". تألیف محدث متبحر محمدبن الحسن الشامی معروف به شیخ حر عاملی. در این کتاب جنبه مراجعه فقهی بیشتر رعایت شده است. سعی شده است ترتیب و تکثیر ابواب متناسب با مسائلی باشد که در فقه عنوان می شود و لهذا احادیث را قطعه قطعه کرده و هر قطعه را در محل مربوط به خود آورده است. شیخ حر عاملی معاصر مجلسی است. این دو محدث بزرگ از یکدیگر روایت می کنند. وفات شیخ حر در سال 1104 در مشهد مقدس واقع شده است و قبرش هم اکنون در صحن شمالی حضرت رضا (ع) معروف است.
نویسندگان این سه کتاب که آنها نیز مانند پیشینیان خود نام محمد دارند به محمدین ثلثه متأخر معروفند. از این هفت جامع که بگذریم به چند جامع دیگر بر می خوریم که با ارزش و واجد اهمیتند، از قبیل "عوالم" عبدالله بن نورالله بحرینی، و "جامع الاحکام" سید عبدالله شبر و مستدرک الوسائل مرحوم محدث نوری. کتاب اخیر، مخصوصا، که کمتر از یک قرن از تألیف آن می گذرد جای شایسته ای برای خود باز کرده است. همچنان که معلوم گشت از شش نفر محدث بزرگ شیعه پنج نفر ایرانی و یک نفر جبل عاملی (شامی) است و از سه نفر محدث دیگر نیز یکی ایرانی است.